Cumbat dal cor

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Cumbat dal cor  (1889) 
by Gion Antoni Bühler


I.
[edit]

Il 15avel tschientaner ha purtà fitg impurtants eveniments a nossa veglia Rezia. La forza ed arroganza da la noblezza èn, sco che resulta da l’istorgia, vegnidas ruttas tras las Lias ch’il pievel, unfis da supportar pli ditg l’oppressiun ed impertinenza dals nobels e dinasts, aveva engirà per sia defensiun e per acquistar sia libertad e totala independenza. Quest temp uschè inquiet cun sias grondas e pitschnas ostilitads, charplinas e litas, per part tranter la noblezza sezza, per part tranter quest’ultima ed il pievel, en il qual era sa dasdà il viv desideri per la libertad, n’ha betg mancà a dar a questa perioda in tschert caracter da selvadiadad ed anarchia. Il pievel aveva, faschond sez giustia per la greva suppressiun ch’el aveva gì da suffrir, rut divers chastels e midà quels en ruinas che dattan anc oz perditga co che l’ingiustia chatta adina ses surventschider ed il chasti merità, e che la nemesis na perduna mai ils delicts al malfatschent. Ma cumbain che l’alva da la libertad spluntava e la forza dals oppressurs sa diminuiva, devi tuttina anc privels per il pievel, il qual tras la maschaida cun elements esters, derivants spezialmain da l’affluenza germana en las valladas anc suttamessas al domini austriac, aveva da temair per sia naziunalitad e per si’antica lingua materna. E pelvaira, nagut n’è pli privlus e pernizius ad in pievel che l’engol da sia favella; la perdita da quella maina pli u main a la destrucziun dal caracter naziunal, tschunca las ragischs cun las qualas il cor tschitscha entusiassem da las bravuras dals antenats, implanta disfidanza e scuidanza e corrumpa uschia la morala dal pievel. Il figl, dal qual il cor na senta betg pli la dultscha armonia da la vusch materna, è in figl nausch e malengraziaivel.

Er la vallada dal Surmeir u Surses aveva anc da quel temp divers chastels, las ruinas e turs dals quals èn anc visiblas ozendi a Riom, Castellatsch tranter Savognin e Tinizong, la tur Spliatsch sut Sur e pli ad aut, da vart sanestra dal flum, las ruinas dal chastè da Marmorera. La part superiura da questa vallada è fitg stretga e circumdada da muntognas giganticas, da las qualas las blaisas e costas èn surcreschidas e cuvertas cun stgirs guauds e prads verds. L’auta pizza, savens enzugliada en nivels stgirs ch’ella retegna en lur current, para da sa perder en il vast firmament e dat cun ses corns nivs, crennads a la cuntrada il trist aspect d’in caracter steril. Tras la vallada ramura la giuvna Güglia tranter paraids grippusas e spundas, salidada ed engrondida mintga mument dad auals alpins stgimants che sa precipiteschan en cursa rapida ed en cascadas ramurantas dad omaduas varts en la bassa e s’uneschan cun lur conductura.

Ils vitgs en questa cuntrada èn be pitschens ed han ina populaziun che tras il dir cumbat ch’ella ha da far cun in’aspra natira per segirar si’existenza è daventada ina generaziun ferma, robusta e gigantica d’in caracter plitost serius e taciturn. Ozendi traversa in bel stradun commerzial questa vallada silenziusa; ma en il 15avel tschientaner eran las vias en questa solitariadad deserta anc fitg primitivas e nauschas, da maniera che la populaziun stgarsa vegniva darar en contact cun quella da la bassa e cun quella domiciliada da l’autra vart da la muntogna; be ils paucs viturins e berniers enconuschevan in pau meglier il pievel da las valladas vischinas.

Da quel temp percurrivan er anc blers animals da rapina ils guauds e las gondas da questa vallada; spezialmain urs, lufs, lufs-tscherver e giats selvadis sa chattavan qua en numerusa cumpagnia en las speluncas ed en ils cuvels, faschevan grond donn a las scossas e muntaneras e periclitavan bainduras er ils umans, cur che quels passavan per ils trutgs e per las sendas stippas che traversan en crusch ed en travers las costas dals munts, da la Güglia fin las alps, ils pass e la pizza. Er tarments giruns ed evlas giganticas fomentadas sgulavan savens en rudè sur la valladas, spiunond las victimas da lur preda. Gronds glatschers e grondas tendas cun naiv vedra e da samada respiran anc ozendi in flad glazial vers la bassa e sfradentan l’aria da la cuntrada da tala maniera che be ina vegetaziun alpina po prosperar en la vallada umida sumbrivauna cun sias palids frequentas.

Tranter Mulegns e Marmorera, sin la taissa spunda dretga da la Guglia, apaina in kilometer sur la strada da la vallada, giascha il pitschen vitg da Sur, al qual appartegnan er intgins pitschens aclauns e diversas chasas dispersas sin ses territori. Vers la fin dal 15avel tschientaner na possedeva quest vitget betg gist gronds palazs, anzi consistivan las abitaziuns quais exclusivamain da chamonas da lain, avertas da di be tras pitschnas foras en las travs malsquadradas che furmavan las paraids dals edifizis. Las chasas d’intgins paupers vischins dal vitg consistivan er mo da palanca asper, enchastrà a moda fitg primitiva; las foras e fessas tranter las travs eran stuppadas cun mistgel. Ils clavads eran en proporziun pli gronds che las chasas e fabritgads cun laina radunda che furmava en ils chantuns gronds mugrins da giudim fin si sut il tetg. Tut ils edifizis eran cuverts cun plattas pesantas che pudevan facilmain resister a las buffadas dal vent en temps da burasca. Las stradas e streglias eran fitg taissas e crappusas e savens quasi intransiblas pervi da la lozza e glera che sa fermava qua e là da temp da plievgia e da malauras. Tranter las chasas ed ils clavads sa chattavan qua e là ierts cun simplas clasenas, en ils quals ins plantava inqual flur ed ils legums ils pli necessaris sco er las ervas per il cundiment da las tratgas. Las funtaunas eran da construcziun primitiva e consistivan be d’ina pitga cun in corn da lain e d’in bigl, dal qual l’aua fluiva libramain per ils trutgs da vitg, stgavond qua e là bels dutgs e vaus e faschond uschia la communicaziun en il vitg fitg stentusa.

Ils abitants da Sur s’occupavan quasi exclusivamain cun l’allevament da muvel ed in pau cun l’agricultura; ma ils products da lur ers eran maghers: be in pau ierdi, seghel ed avaina pudeva prosperar e madirar sin las spundas las pli suleglivas da la cultira che stevan davos aura. Il nutriment dals abitants consistiva principalmain da charn setga, da latg e dal purment ch’ins fascheva londeror. Paun d’ierdi, buglia d’avaina e schuppas cun farina eran lur tratgas quotidianas. Er lur vestgadira n’enconuscheva betg grond luxus; las dunnas e figlias filavan e tessevan sezzas la launa da lur nursas e la teglia dal glin che creschiva en lur ers. Cun la filanda faschevan ellas cadisch ed in lenziel gross che deva la vestgadira da stad, ils ponns da letg ed ils bategls cun tretschas. Quasi mintga massera cusiva sezza la vestgadira per si’entira chasada; ed er la gronda part dals umens savevan sezs far ils simpels chalzers per sasezs e per lur famiglias. Mastergnants n’avevan ins quasi nagins en l’entira vallada. Las chasas ed ils clavads construivan ils purs sezs cun agid da parents, amis e vischins. Da quel temp regiva anc tranter quests simpels umans in bel e nobel spiert da servetsch ed agid vicendaivel. Cur ch’insatgi aveva da far ina lavur che surpassava sias atgnas forzas, era tut la vischnanca pronta da sustegnair en in tal cas in convischin; tut ch’al gidava da maniera ch’el n’aveva betg da spender munaida per la lavur ch’el aveva da far. E tuttina era il pievel da lez temp be in pievel incultivà. Da scolas na saveva el pauc u nagut dal tut; si’entira educaziun e cultivaziun retschaveva el tras la ductrina cristiana ch’al aveva domesticà e cultivà ed al implantà sper la simplicitad l’undraivladad, lavurusadad, il senn per giustia e la bella virtid da l’ospitalitad. Co è il temp modern sa midà en quest rapport! Il terribel cumbat per l’atgna existenza ha stenschentà en l’uman mintga sentiment da misericordia, cumpassiun e commiseraziun. Ozendi fa in vischin a l’auter in servetsch mo sche quest ultim tira la bursa ed al mussa munaida. Ma ad in tal resultat ston ins arrivar, sch’il stadi cumenza a vulair dar leschas al cor.

Cun agid da ses parents ed amis aveva er il pauper pur Simon Codain a Sur construì ina chasetta sisum il vitg en vischinanza dal Ragn, in flumin che sorta d’in pitschen lajet che giascha in toc sut il glatscher da la Tschima da Flix sur l’alp Tgalucas. Quai era daventà a la fin dals onns 1460 e Codain ha er immediat prendì possess da sia chasetta, avend stuì bandunar la chasa paterna perquai ch’in da ses frars aveva ertà quella e vuleva er maridar ed abitar là. Codain era gia maridà avant 8 onns ed aveva 4 uffants che prosperavan fitg bain, dus figls e duas figlias; ma avend apaina prendì possess da ses modest chastè, al è vegnì regalà in terz figl, al qual el ha dà num Aurell. Perdunanzas tegneva Codain paucas en sia nov’abitaziun; anzi aveva el da batter cun la miseria. Ma el era in um frestg e diligent e n’ha betg pers il curaschi en il cumbat per si’existenza. Sia dunna Victoria, in’excellenta massera, saveva lavurar e spargnar e chapiva er adina d’animar e consolar ses um. «Char Simon», scheva ella savens, «ins na sto betg laschar pender las alas, cur ch’ins vegn en embrugl; anzi ston ins dublegiar sias forzas e stentas e metter alura sia fidanza en Dieu che na banduna mai ils paupers, sch’els èn premurus da sezs sa gidar e far lur duair.» Vesend co che sia dunna pratitgava sezza ses princips e sias sentenzas, pigliava el adina danovamain curaschi da cuntinuar sias grevas lavurs, ed igl al è finalmain er reussì da vegnir en in pau meglras circumstanzas. El possedeva a l’entschatta apaina funs avunda per pudair envernar ina vatga, quatter chauras e diesch nursas; ma gia suenter dudesch onns da ses matrimoni era el en possess d’ina segunda vatga e d’intginas ulteriuras chauras e nursas. Ma las stentas e fadias n’al mancavan betg. El e sia dunna lavuravan ensemen il pitschen funs; da temps che las lavurs champestras pussavan, fascheva el autras lavurs ch’al purtavan in pau gudogn. Codain era in excellent chatschader; el purtava savens a chasa da sia chatscha chamutschs, muntanellas, giaglinas e cots selvadis, pernischs, ma er lufs ed auters animals da rapina. En sia curaschusadad ristgava el bainduras cumbats cun urs, e gia intginas da questas terriblas bestias eran daventadas sia preda.

In onn d’ina navaglia extraordinaria eran ils lufs daventads uschè giagliards ch’els s’avischinavan als vitg da Sur ed urlavan entiras notgs enturn ils clavads ed empruvavan d’arrivar en las stallas per far preda. Ils purs ch’avevan lur muvels en las aclas eran adina en privel sin lur viadi amunt ed aval; adina stuevan els esser armadas e far quest viadi en cumpagnia per sa dustar da las bestias fomentadas ch’avessan segiramain attatgà in um viagiant sulet. Codain na possedeva nagin’acla, ma el gieva a pavlar il muvel d’in auter pur ch’era malsaun e n’aveva nagin auter famegl. Simon Codain ed in auter pur èn in di vegnids attatgads d’intgins lufs en il guaud ch’els avevan da traversar per arrivar en lur aclas. Els eran armads cun cuntels e cun lantschas da circa 7 pes lunghezza. Passond stentusamain per la graschla senda battida, als han attatgà nunspetgadamain intgins lufs che stevan a la guetta davos in pign. Ils umens, na pudend betg arrivar tar ina paraid dal grip vischin per pudair sa proteger meglier d’ina vart, èn sa vieuts cun ils dies in cunter l’auter e sa defendids uschia dad omaduas varts, in da sura, l’auter da sut. Il cumbat è stà terribel; ils lufs urlavan sco chauns ravgiads, avevan egls flammegiants e laschavan vesair ina sgarschaivla dentadira. Per fortuna dals dus umens era la naiv uschè auta ch’ils lufs n’han betg ristgà d’attatgar lur inimis en las costas. Duas da questas bestias infamas ch’avevan provocà ina tala attatga èn immediat vegnidas perfuradas, e la trista sort da lur cumpogns ha spaventà ils auters lufs. Ils dus umens curaschus avevan mazzà trais da quellas terriblas bestias, e cun sustegn da trais auters umens ch’èn vegnids en agid sin il champ da battaglia, han els purtà las selvaschinas en lur clavads. Avend sventrà e scurtgà las bestias, han els bittà ils buttatschs e la charn da quellas sin la naiv sco past per quellas bestias ch’eran mitschadas. E pelvaira, durant la notg è arrivada questa infama banda fomentada ed ha consumà ils cadavers dals cumpogns disfortunads, faschond guerra tranter pèr per l’ossa.

Talas aventuras èn anc succedidas diversas giadas durant lez enviern ed ils purs da Sur avevan mazzà en tut circa diesch lufs. Ma in dals purs cun num Augustin Saragn è vegnì mors en il tal cumbat d’in luf vegl en tala moda ch’el è daventà zop da la chomma sanestra. Che las masseras eran adina en tema ed anguscha per lur umens cur che quels aveva da far quests viadis privlus en las aclas, pon ins cumprender fitg bain. Surtut la buna dunna Victoria Codain era anguschada quasi fin la mort, cur ch’ella stueva laschar partir da chasa ses consort amà. Ma las relaziuns da la famiglia sfurzavan pli u main il brav Codain da s’exponer als privels, sch’el vuleva gudagnar insatge per l’alimentaziun da sia gronda chasada.

Intgins onns pli tard ha Simon Codain fatg il migiur dal numnà pur Augustin Saragn. Suenter sia disgrazia cun ils lufs n’ha quest ultim mai pli pudì recuperar sias forzas, e damai ch’el era, tenor las relaziuns da Sur, in pur ritg, aveva el stuì tschertgar in migiur per ses funs. Ses uffants, dus figls e trais figlias, n’eran betg anc gronds e ferms avunda per pudair substituir il bab en las grevas lavurs, a las qualas in pur da Sur sto sa suttametter. Ses vischin Simon Codain era en il cas da far ses migiur senza negliger si’atgna economia, e Saragn al ha confidà ses funs per intgins onns. Entant che regiva en la famiglia dals Codains la pli bella armonia, la quala la mamma Victoria era buna da mantegnair sut tuttas circumstanzas, en dis d’allegrezza sco er en muments d’afflicziun e miseria, regiva en la famiglia dals Saragns in tut auter spiert. Dunna Lidia Saragn era bain in’excellenta massera, possedeva in cor lom, in anim paschaivel e bleras autras qualitads ch’ins chatta be tar ina buna consorta. Sias trais figlias, Mengia, Anna ed Emerita, avevan tuttas trais ertà il bel e nobel caracter da la mamma e la faschevan er grond plaschair en tuts reguards. Ellas eran fitg diligentas ed adestras en tut las lavurs, obedivan prontamain a lur geniturs, sa depurtavan en tuts rapports a moda exemplarica e na faschevan mai nagin disgust a la mamma. Tut auter era il consort Augustin Saragn. Quel era in um grop, inuman, disfidus ed avarissim, da maniera che dunna Lidia aveva savens bler da patir sut il giuf d’in tal conjugal. Ella n’al pudeva mai spargnar avunda e mai al cuntentar cun sia diligenza, er lavurond da l’alva fin mesanotg. Ils dus figls dad Augustin Saragn, Gian e Giacum, avevan medemamain ertà il caracter da lur bab, essend ch’els lavuravan per il pli sut sia surveglianza ed avevan semper avant lur egls ed en las ureglias la meglra scola per daventar ils medems ranvers sco il bab e giuvens sfarfatgs e testards.

La famiglia dals Codains aveva bler da patir da la groppadad ed avarizia dad Augustin Saragn e da ses figls, entant che l’entira famiglia Codain sa cunvegniva fitg bain cun dunna Lidia e sias trais figliettas. Dunna Saragn enconuscheva pir memia bain ses consort ed empruvava semper da remediar il tort che quel vuleva far a ses migiur cur ch’al s’offriva in’occasiun. Codain aveva gia a la fin da l’emprim onn vulì dissolver il contract da migiuria cun il Saragn, sche dunna Lidia n’al avess betg supplitgà cun las larmas en ils egls da restar migiur er per l’onn sequent. Essend Lidia e Victoria amias intimas, èsi reussì a quest’ultima da stimular ses consort Simon da restar migiur dal Saragn, almain per l’onn proxim. Il contract da migiuria era vegnì fatg be verbalmain. Tenor quel eran ils Saragns obligads da tenor lur forzas assister il migiur en las lavurs champestras la primavaira durant l’arar e la stad durant il fanar. Percunter retschaveva il migiur be ina terza da la rendita dal funs e dal muvel e betg la mesadad sco che quai era uschiglio usità generalmain en tals contracts. Quest contract da migiuria era oramai fitg favuraivel al Saragn; ma quai n’al impediva betg da semper rinfatschar a ses migiur che quest ultim giaudia la groma da sia facultad e stettia bler meglier ch’il patrun da la rauba.

Codain, enconuschend ses patrun na deva betg bada da questas baterladas dal ranver, fascheva en tuts rapports ses duair ed è sa resolvì da far fin a quest brunclar, remettend a la fin da l’onn l’entira istorgia al grop patrun. Ma Codain aveva er ses buns motivs da vulair dissolver il contract. L’agid ch’il Saragn e sia famiglia al prestavan durant la primavaira e durant il fanar n’era betg grond. Saragn, il bab, era mendus e na saveva betg prestar bler en la lavur causa sia chomma zoppa e mendusa ch’al duleva anc semper; ses dus figls eran dus mats mez creschids, a proporziun gronds e ferm, ma avevan pitschen anim da lavurar per lur migiur; els faschevan be quai ch’els stueva, e lur bab n’als stimulava betg fitg a la lavur, als vulend plitost schanegiar per che lur forzas s’augmentian ed els daventian tant pli prest abels da substituir il migiur ed al far danvanz. Ils dus Saragns giuvens na tractavan betg fitg bain ils trais frars Codain, cumbain ch’els eran circa da la medema posa e ch’ins avess pudì supponer ch’els faschessan da cumpogns cun ils figls da lur migiur, cun ils quals els stuevan durant la stad savens lavurar sin la champagna. Il spiert da l’avarizia ed ina tscherta superbia als faschevan grops ed insupportabels visavi lur cumpogns, ils quals stuevan adina far las pli grevas lavurs, cur ch’ils giuvens avevan da lavurar ensemen sin il funs. Er crajevan ils Saragns giuvens ch’ils Codains hajan d’obedir cur ch’els cumondian insatge. En questa maniera n’è naschida nagina amicizia tranter quels giuvens, ed ils Codains spetgavan cun impazienza il di cur che lur bab dissolvia il contract cun il patrun Saragn.

En in pau meglras relaziuns stevan las dunnas e las figlias da questas duas famiglias; quellas sa gidavan tranter pèr en tut las lavurs ch’ellas avevan da far ensemen sco zerclar, far or chanvads, e dunna Victoria, calculond ch’ina migiuria, cumbain colliada cun blers disgusts, procureschia tuttina in’occupaziun fixa a ses consort ed a ses figls e rendia a la fin dapli che la chatscha e pestga, aveva pudì stimular ses consort da restar circa 6 onns migiur dal Saragn, e tgi sa sch’i na la fiss betg reussì da far far ses um in nov contract cun il patrun, sch’ina smesiranza da quest ultim n’avess betg affruntà il Codain paschaivel en groppa maniera ed al chatschà a l’extrem. Avend manà il settember a chasa sin las schlieusas il purment da l’alp, sa chattavan tranter las magnuccas intginas ch’eran fessas e gia mez muschas. Partend il purment cun il migiur, ha Saragn pretendì da pudair tenor il contract eleger duas terzas da las magnuccas tenor ses plaschair; el vuleva prender tut las magnuccas bellas e laschar a ses migiur mo las nauschas e fessas. Quai ha tuttina parì in pau imprudent ed impertinent al migiur Codain ed el è s’opponì ad ina tala procedura dal ranver engurd. Ils dus umens èn vegnids en dispita ed han stuì recurrer a l’uffizi, il qual ha decidì che scadin dals dus contrahents haja da prender las magnuccas defectas a proporziun da sia part. Quai ha fatg furibund il Saragn ed el ramurava sco ina bestia; ma el ha stuì sa remetter ed obedir a la sentenzia da l’uffizi, uschè navidas sco ch’el ha fatg quai. Codain è sa profità da quest’occasiun da dissolver il contract cun Saragn ed ha renunzià a la migiuria dal ranver. La brava dunna Lidia Saragn ha stuì desister da vulair stimular danovamain ils Codains da salvar la migiuria, savend che suenter ina tala dispita i fiss inutil da vulair pacifitgar e quietar ils dus umens. Il contract da migiuria è oramai vegnì dissolvì, e Simon Codain ha stuì empruvar d’alimentar en autra maniera onurificamain sia famiglia.

Entant che questa vehementa lita aveva dividì ils members masculins da las duas famiglias en duas part ostilas, regnava anc adina la pli intima amicizia e concordia tranter las dunnas e figlias dals dus litigiants, gea, las figlias dal Saragn frequentavan savens la chasa dals Codains, cur che lur bab e lur frars eran insanua absents, ed ils Codains las retschavevan er adina cun plaschair e curtaschia, savend che questas excellentas mattas e lur buna mamma na purtavan zunt nagina culpa dals displaschairs purtads als Codains. Nua ch’ils Codains savevan esser gidaivels a las bunas dunnas da lur nauschs adversaris, na spargnavan els nagina lavur e stenta. Quella curtaschia dals Codains fascheva bain a dunna Lidia Saragn ed a sias figlias, las qualas avevan bler da patir dal bab e dals figls. Ils umens da questas duas famiglias èn restads esters ils ins als auters; els na sa conversavan mai pli ensemen, cumbain ch’els eran vischins. Ils Codains deploravan questa disamicizia permanenta ed aveva diversas giadas empruvà da s’avischinar a lur vischins, sentind ch’ina tala vischinanza saja nuncristianaivla; ma tuttas tentativas da lur vart da vulair reconciliaziun èn stadas invanas. Els han oramai stuì surlaschar al temp da midar questas relaziuns dischagreablas.


II.
[edit]

Simon Codain aveva, suenter avair remess la migiuria ad Augustin Saragn, stuì far da tuttas sorts lavurs per pudair alimentar sia famiglia e viveva savens en stretgas; dentant n’ha questa perioda betg durà blers onns; ses uffants eran uss uschè gronds, almain dus figls ed ina figlia, ch’els savevan sustegnair lur geniturs. In dals figls serviva a Baiva sco famegl, l’auter fascheva il pastur a Murmarera e la figlia pli veglia è vegnida plazzada a Conter tar in parent bainstant. En questa maniera era la famiglia reducida e na custava betg pli tant sco avant. Ultra da quai remettevan ils uffants absents lur pajaglias fin a l’ultim quatrin a lur geniturs. Ma Codain na fascheva pervi da quai betg il pultrun, anzi è el restà lavurus e diligent sco avant e ses dus uffants pli giuvens ch’eran anc en famiglia sustegnevan lur geniturs en tut quellas lavurs ch’els eran abels da prestar. Aurell, il pli giuven figl, accumpagnava il bab cur che quel gieva a chatscha, u cur ch’el pestgava en la Güglia, ed aveva er sez in grond plaschair, gea ina vaira passiun da s’occupar cun la chatscha e la pestga. Cun il temp è il giuven Aurell daventà in dals chatschaders ils pli ardids ed il pli fin pestgader da la vallada. La rendita da la chatscha na pudev’ins betg quintar da quel temp en munaida; pertge che ultra da las pels pudevan ins chatschaders vender pauc; ma la charn da chamutschs e muntanellas pudev’ins conservar la fimentond, ed ella era ina buna vivonda per l’entira famiglia. Durant il temp d’enviern fascheva Codain er vaschella da lain, e cumbain ch’el n’era betg gist in striun en quest mastergn, sche al purtava sia lavur tuttina inqual gudogn ch’al era fitg servì. El ha er instruì ses figl Aurell en quellas lavurs da vaschler e quel, avend en tut in bun talent, è daventà en curt temp pli adester ses bab en questas lavurs. El era in giuven fitg adester e tut quai ch’el prendeva per mauns al reussiva. El aveva er intgina fantasia e chapiva d’ornar qua e là sia vaschella u cun ina staila u cun ina flur e sumegliants ornaments.

La mamma Victoria na veseva betg gugent che ses Aurell s’occupava tant cun la chatscha; ella al aveva cusseglià da far il pastur sco ses frar; ma ad Aurell na plascheva la vita glischenta da pastur betg; el stueva, tant sco pussaivel, adina avair moviment, ed il giaschair sin ina pastgira a sulegl sper in muvel pasculant al fiss quasi stà la mort. Pli aut ch’el vegniva sin ils munts e pli privlusa che la pizza era, tant pli grond plaschair al faschevi d’ascender quella. A la mamma gievan grondas snavurs cur che Aurell la raquintava suenter ina chatscha da sias cursas en la muntogna, e suenter era ella adina en tema ed anguscha, cur ch’il figl bandunava la chasa per ir a chatscha. Ella empruvava bain d’impedir tant sco pussaivel quellas excursiuns dal figl, ma quel chattava savens occasiun da s’allontanar da chasa, ed era el ina giada en il liber, na fiss el betg stà da retegnair pli. Ma quella vita ambulanta pareva da far fitg bain al frestg giuven; el era ils dus ultims onns creschì extraordinariamain ed aveva, cur ch’el dumbrava sedesch onns, la grondezza da ses bab ch’era in grond um. Il giuven era schlanc e grond sco ina chandaila, aveva bellas vistas cotschnas ed ina stupenta chavellera tschurra, naira sco il charvun; ses bels egls nairs eran flammegiants e vivs. Insumma fascheva il giuven Aurell ina stupenta cumpars ed era en mintga cas la flurs dals mats a Sur. El sa distingueva er tras in’autra qualitad, numnadamain tras sia schubradad, da tut ils mats da Sur. Sia vestgadira n’era betg pli fina e meglra che quella dals auters giuvens da Sur, ma el la tegneva adina netta, e sia mamma Victoria guardava er adina ch’ella saja lavada e cuntschada; pertge che la nettezza da ses figl la plascheva. I dat anc ina chaussa che na custa nagut e che serva ad embellir l’uman, numnadamain l’aua. Aurell sa lavava mintga damaun cun aua frestga ed er bainduras durant il di, cur ch’el aveva fatg ina lavur pli u main tschuffa. Uschia avess Aurell pudì servir a tut ils giuvens da Sur sco exempel da schubradad, sche quels avessan vulì imitar in tal bun exempel. Ma en noss vitgs grischuns datti qua e là mats e mattas, gronds e pitschens che paran da temair l’aua ed èn bainduras en cas da discreditar in entir vitg ed in’entira cuntrada tras lur malnettezza.

Ils frars, Gian e Giacum Saragn, consideravan cun scuidanza lur vischin Aurell; els eran intgins onns pli vegls che quel, ed essend pli ritgs ch’il figl da lur vegl migiur, na sa conversavani mai da dumengias cun quel, anzi empruvavan plitost da discreditar il giuven davant ils auters mats dal vitg. Aurell era bain s’accurschì quai, n’è però betg sa defendì dals giuvens sfarfatgs per betg dar occasiun a dispitas. El evitava tant sco pussaivel las cumpagnias, nua ch’ils frars Saragn sa chattavan e restava pli gugent a chasa cun sia sora e ses geniturs. Main aversiun mussava Aurell vers las soras dals Saragns; cun quellas viveva el anc adina en buna armonia e sa conversava cun ellas, cur ch’ils umens n’eran betg preschents. Las trais soras Saragn admiravan il bel Aurell pervi da sia buna conduita, sia lavurusadad ed adestrezza, e che la bella figura dal giuven na las displascheva betg, pon ins cumprender. Da quels giuvens sco Aurell Codain na devi nagins auters a Sur, ed in bel giuven, sch’el è anc brav, è adina bainvis da las mattas. Las trais bunas soras dischapprovavan il sdegn che lur frars mussavan avertamain vers Aurell; ma midar na savevan ellas nagut; lur frars avevan memia diras testas per sa laschar persvader che lur sa cuntegnair vers il patgific Aurell saja indecent e fitg grop. Lur bab, il Saragn vegl, na sa degnava betg da dar in’egliada sin il figl da ses vischin; ma Aurell al perdunava quai, essend che Saragn n’aveva nagin senn per auter che per ses agen niz, da maniera che nagin na pudeva discurrer cun el d’insatge che na tanscheva betg en la bursa.

Igl era l’onn 1494; la primavaira era stada umida e favuraivla per il pastg e las stad han ins fatg ina gronda fanada. L’aura è stada cuntinuadamain chauda, e durant l’avust hai dà blers temporals ed urizis en las muntognas, e diversas giadas eran ins stà en tema che quest onn pudess anc purtar in’inundaziun tras noss flums alpins. Il Ragn a Sur aveva durant la stad dal temp d’urizis mess diversas giadas en tema quels da Sur tras sia ramur ch’el fascheva, uschè prest sco che l’aua cumenzava a vegnir in pau pli dira e pesanta da la glera e crappa ch’el manava en la bassa. Er durant il settember hai dà ina burasca. Ils purs faschevan rasdiv, e vesend che l’aura era in di dubiusa, èn ins sa festinà per anc vegnir avant la saira cun il pavel sut tetg. Aurell Codain era quel di ì a chatscha sin la muntogna; ma vesend l’aura smanatschanta, ha el prendì las trais muntanellas ch’el aveva tschiffà ed è vegnì vers chasa. El era apaina sut l’alp ch’igl ha cumenzà a plover extraordinariamain e la finala hai er anc cumenzà a chamegiar e tunar. Er il Ragn ha cumenzà a ramurar ed a purtar material, ed Aurell è sa festinà da passar il piogn avant ch’i saja memia tard. El era uss arrivà sin la prada sisum la cultira e gieva cun pass rapids vers chasa. El n’era betg lontan da chasa e stueva passar in auter piogn; ma avant ch’el arrivia tar quel, ha el udì in sbratg, e guardond vers il piogn, ha el vis che quel era mez stratg davent e steva per crudar en l’aua che batteva cun vehemenza cunter la trav sura che purtava las aissas dal piogn. Sin il piogn steva la persuna ch’aveva dà il sbratg. In terribel sigl ed il frestg giuven è stà sper il piogn che smanatschava da crudar mintga mument en l’aua. Senza reflectar ditg ha il giuven fatg in segund sigl, ha tschiffà la persuna periclitada e siglì vi sur l’aua ed ha liberà uschia la giuvna – Emerita, la figlia dad Augustin Saragn. La giuvna tremblava da la tema ed apaina ch’ella era liberada dal privel e sin terra franca, è ella crudada en svaniment. Aurell era en in terribel embrugl e na saveva betg tge ch’el duaja far. La giuvna è però sa revegnida prest ed ha recuperà sias forzas, uschia ch’ella, sustegnida dad Aurell, ha pudì cuntinuar la via vers chasa. Aurell l’ha manà fin la chasa dals Saragns ed è alura, bletsch sco in giat, i a chasa sia.

Ma la bravura dad Aurell era gia arrivada avant en chasa dals Saragns. Duas dunnas ch’eran stadas in toc pli bass a la riva dal Ragn, avevan vis il privel, en il qual Emerita era stada, ed er co che Aurell l’aveva salvà, ristgond si’atgna vita. Ina da quellas dunnas aveva purtà quellas novas en chasa dals Saragns ed il bab ed ils figls han bandunà la chasa il mument cur che Aurell è arrivà là cun la matta liberada; ma ni il bab ni ils frars han gì in pled d’engraziament per il liberatur da lur figlia e sora. Tant pli grond engraziament al han rendì dunna Lidia Saragn e sias figlias; en absenza da lur umens èn quellas vegnidas en chasa dals Codains ad engraziar al curaschus Aurell per sia bravura. Revegnida da la tema e sgarschur supportada, è er Eermita vegnida in di pli tard en chasa dals Codains ad engraziar a ses liberatur ch’aveva ristgà si’atgna vita per la salvar. Per casualitad era Aurell en quel mument che la timida giuvna è entrada sulet a chasa, ed el l’ha beneventà cun tutta curtaschia. Emerita è vegnida cotschna purschend il maun a ses liberatur, il qual al ha strenschì. La giuvna ha prendì curaschi ed engrazià cordialmain al giuven ardì per sia liberaziun. Suenter quest inscunter ch’aveva durà be in pèr minutas, ha Aurell accumpagnà la giuvna fin davant chasa, ed ella ha bandunà ses liberatur cun in’egliada uschè charina ch’il giuven na l’ha betg pudì emblidar pli. Cun quest mument è sa dasdà en Aurell in sentiment ch’el n’aveva mai enconuschì fin uss. Semper veseva el la bella Emerita en privel, ed en ses siemis ed en sias fantasias l’entesseva el adina cun sia sort futura.

Er Emerita s’occupava en sias fantasias dapli che necessari cun ses bel liberatur. Ella aveva adina stimà quest stupent giuven, aveva gia daditg ennà in’inclinaziun per il bun vischin, cun il qual ella veva savens termaglià da pitschna; ma dapi ch’il giuven aveva ristgà si’atgna vita per la liberar d’ina mort segira, è si’admiraziun per el s’engrondida e sa midada en amur tenera. Sia mamma Lidia è s’accurschida da quai, ma n’ha betg blasmà sia chara figlia pervi da quests sentiments, anzi giavischava be che er Aurell amass sia figlia e la pudess cun il temp manar a l’altar sco sia spusa; ma ella ha zuppà ses patratgs da ses um robust e da ses dus figls crivs ch’avessan fatg mordio, sch’els avessan enconuschì ils sentiments da lur sora.

Aurell è s’occupà fin tard l’atun cun la chatscha ed aveva fatg ina bella provisiun da charn per sia famiglia; er l’aveva el provedì cun peschs ch’ins setgentava e pudeva conservar durant l’enviern. El aveva en pli gidà il bab da far ina provisiun suffizienta da laina e sternim; ma cur che tut questas lavurs èn stadas finidas, ha el bandunà Sur ed è ì en l’Engiadina, nua ch’el ha tschertgà in servetsch per l’enviern. El ha er chattà in tal a Silvaplana tar in um che negoziava cun vin. Aurell stueva ir cun intgins chavals da sauma a Clavenna per vin ed è vegnì enconuschent en l’Engiadin’Ota sut il num ‹bernier da Sur›. El s’adattava fitg bain per quest mastergn, pertge ch’el era grond, ferm, adester e curaschus, e ses patrun al stimava fitg pervi da sia lavurusadad, sveltezza e sinceradad. Cur ch’il giuven n’era betg en viadi cun ses chavals, stueva el far autras lavurs; el stueva pavlar ils chavals e la muaglia da ses patrun, resgiar e tagliar laina. Bainduras stueva el er far il viturin, ed el aveva diversas giadas manà vin sin schlieusas fin a Lavin ed a Scuol. Arrivond la primavaira, al vuleva ses patrun er pladir per ils proxims mais e per la stad; ma Aurell ha declerà ch’el stoppia ir a chasa, essend che sia famiglia haja da basegn da ses agid durant il temp da las lavurs champestras. Ma el ha tuttina empermess a ses patrun da returnar tar el la fin dal proxim atun, sch’in na succedia betg insatge en sia famiglia ch’al pudess impedir da bandunar chasa. Vers mez matg è el partì da Silvaplana.

Aurell era stà circa in mez onn en ses servetsch ed aveva durant tut quest temp retschet naginas novas da chasa. A Clavenna aveva el diversas giadas gì chaschun da discurrer cun berniers da Surses che passavan il Set; ma nagins da quels al avevan pudì rapportar insatge nov da Sur, ed Aurell pensava: «Naginas novitads n’èn betg nauschas novitads.» El è passà il Güglia in di d’ina vehementa burasca; ma el era ferm e frestg ed è arrivà suenter tschintg stentusas uras da viadi a Baiva, nua ch’el ha chattà ses frar che bavrentava il muvel da ses patrun. Il frar al ha beneventà ed al ha pudì dar intginas notizias da chasa, numnadamain ch’ils geniturs e fragliuns a Sur sajan sauns; però lur vischin, Augustin Saragn, saja stà avant in’emna sin murir; uschia al haja in um da Mulegns raquintà avant intgins dis. Il frar ha alura envidà Aurell da pernottar questa saira tar el en la chasa da ses patrun, essend la saira gia memia avanzada per arrivar avant la notg a chasa; ma Aurell ha engrazià al frar per l’invit e declerà ch’el veglia anc ir questa saira a chasa tar ils geniturs. Suenter avair prendì in refrestg, ha el dà cumià al frar ed è partì.

I cumenzava gia ad esser fitg brin, cur che Aurell ha bandunà Baiva. Ma el era in frestg pedun, enconuscheva en questa cuntrada mintga trutg ed è oramai ì svelt vers chasa. El sa chattava en ina tscherta alteraziun ch’el na saveva betg declerar. Quai era l’emprima giada ch’el era stà uschè ditg absent da chasa, ed el sentiva in viv desideri da vesair ses chars geniturs e fragliuns. El pensava er als Saragns e surtut a la bella Emerita ed aveva gronda mirveglia co che quella haja passentà il temp durant si’absenza a Silvaplana. Pli datiers ch’el vegniva da Sur e pli fitg che ses cor batteva. Finalmain ha el observà intginas glischs che ardevan anc en il vitg ed en paucas minutas è el arrivà a la chasa paterna. En quella n’ardeva nagina glisch, ed el è sa fermà in mument avant che entrar. El ha guardà in pau enturn e vis che la stiva dals Saragns era illuminada ed er udì ina curiusa ramur sco da vuschs. El è s’avischinà in pèr pass a la chasa dal vischin ed ha prest pudì distinguer ch’ins urava il rusari en chasa dals Saragns. Immediat al è vegnì endament ch’il Saragn vegl pudess forsa esser mort; ma entrar en la chasa dals vischins n’ha el betg vulì per questa saira, el era memia stanchel; perquai è el sa vieut ed entrà en la chasa paterna. Quella era averta, ma nagin na sa chattava a chasa, ed Aurell ha immediat chapì ch’ils ses da chasa vegnian ad esser en chasa Saragn tar la bara. El ha envidà ina glisch en stiva ed è alura ì en cuschina a guardar, sch’el chattass insatge da far tschaina; pertge ch’el aveva fom e said. El ha chattà en in chaum d’in bigl farina e sin ina curuna ina cuppetta cun paintg. El ha fatg fieu cun l’intenziun da far ina schuppa da farina; ma avant ch’el vegnia da brassar la farina, èn la mamma e las soras arrivadas en chasa; ellas han piglià ina gronda tema, udind a sfratgar il fieu en cuschina ed ellas han strusch ristgà d’entrar per guardar, sch’in lader saja forsa entrà en lur chasa per engular ni sch’insatgi haja malignamain dà fieu a la chasa en lur absenza. Prendend curaschi han ellas avert l’isch da la cuschina e scuvert lur Aurell. Cun allegrezza e cun tutta cordialitad han ellas beneventà el.

Aurell ha declerà a la buna mamma tge ch’el vuleva far, e la mamma ha immediat dà il cumond a las figlias da far ina buna schuppa al frar, ha manà il figl en stiva ed al purtà immediat charn e chaschiel ed in pau paun nair per ch’el possia dustar in pau la fom fin che las soras cuschinian la schuppa. Durant la tschaina ch’al gustava fitg bain, ha el raquintà a la mamma ed a las soras da ses patruns a Silvaplana, da ses viadis a Clavenna e tras l’Engiadina e remess alura, suenter avair tschanà, a la mamma tut la munaida ch’el aveva gudagnà en l’Engiadina. La mamma e las soras al han er raquintà tut las novitads da Sur e spezialmain da la malsogna e mort dad Augustin Saragn. Quel era stà tut l’enviern in pau malsanitsch ed aveva alura l’emna passada piglià in terribel malcostas, al qual el aveva stuì succumber. Sentind che ses dis giajan a la fin, aveva el ina saira fatg clamar ses vischin Simon Codain per sa reconciliar cun quel avant sia mort. El ha dumandà per perdun a Codain per tut ils affrunts ch’el aveva fatg a quel durant blers onns, e Codain al ha perdunà da cor, essend led che ses adversari saja almain a la fin da sia vita vegnì a la persvasiun d’avair fatg tort a ses vischin e migiur. Codain ha strenschì il maun al vegl Saragn e ditg ch’el al haja gia daditg ennà perdunà tut ils affrunts sufferts. Dunna Lidia Saragn e sias bravas figlias han engrazià cun larmas en ils egls al vischin Codain per sia visita al malsaun, il qual er suenter questa visita daventà bler pli quiet e pazient. Main sensibel sa mussavan Gian e Giacum, ils figls dal Saragn moribund; els faschevan pauca attenziun dal bab malsaun, al laschavan schemair en ses letg da suffrientscha e procuravan be per las fatschentas da lur interess.

Il di proxim ha gì lieu la sepultura dal vegl Saragn. Tut ils abitants dal vitg han prendì part da quella sco che quai era usit en quels vitgs pitschens. Er Aurell è cumparì en stiva dals Saragns cun ses bab per mussar a sia famiglia sia participaziun; ma ils dus frars Saragn han fatg sco sch’els n’al vesessan betg e n’al han betg envidà da vegnir cun els en la processiun funerala. Ils Codains, bab e figl, èn uschia ids sco ultims en il til da bara ed han assistì a tuttas funcziuns da morts. Ils dus figls Saragn han spons gnanc ina larma per lur bab; els suandavan la bara uschè indifferentamain sco sch’els accumpagnassan ina chargia fain. Quai ha fatg generalmain in’impressiun penibla sin tut il pievel ch’era preschent, e baininqual squassava il chau vesend quels dus mats uschè indifferents a la fossa da lur bab. Suenter las funcziun ch’eran gia finidas avant las nov, èn ils dus frars anc ids l’avantmezdi ad arar, sco sch’i na fiss succedì nagut en famiglia. La mamma als aveva bain admonì da decider quell’urella l’avantmezdi a la memoria dal bab; ma ils mats grops han insistì d’avant ir avant mezdi a la lavur, els hajan uschiglio stuì negliger ils ultims dis blera lavur per nagut, e na vulend la mamma betg provocar ina dispita en chasa, ha ella stuì ceder a ses figls testards ed er anc trametter duas da las figlias cun els sin il funs.

Gia l’emprima saira suenter avair urà cun ils vischins e parents in rusari per il defunct, han els discurrì cun la mamma e cun las soras da vulair parter la rauba dal bab. La mamma è sa dustada schend ch’ins stoppia tuttina laschar serrar la fossa sur in mort avant che discurrer da parter sia facultad; la partiziun possian ins far l’emna proxima. Quella giada han ils figls stuì ceder a la mamma, ma quai è daventà cun gronda malaveglia. Il defunct Saragn aveva laschà enavos, en proporziun, ina bella facultad; ma quella tutgava per la gronda part a sia dunna Lidia. Er la chasa, en la quala la famiglia abitava, appartegneva a sia consorta. Augustin Saragn aveva bain er gì in pau rauba, circa per l’envernada da duas fin trais vatgas; ma sia dunna era vegnida en matrimoni cun in muvel dad otg animals bovins e bleras chauras e nursas. Uss possedeva la famiglia set vatgas, in pèr trimas e mugias e blera sterlamenta. Da questa facultad appartegnevan almain duas terzas a la dunna, e perquai eran ils figls pli u main necessitads da resguardar l’ordinaziun da la mamma. Ils figls avevan numnadamain l’intenziun dad er parter la rauba da la mamma cun quella dal bab e d’alura alimentar la faschond girar d’in uffant a l’auter. Ma quella giada avevan els fatg il quint senza l’ustier. Cur che dueva suenter in’emna vegnir fatg la partiziun cun assistenza d’in derschader, ha la mamma declerà curtamain ma francamain che sia facultad na laschia ella betg parter avant ch’ella moria. Ella enconuscheva la muntada dal proverbi: ‹Betg da svestgir avant che ta metter a durmir!› Ils figls han empruvà en tuttas manieras, a la buna e cun smanatschas, da far conceder la mamma la partiziun da l’entira facultad da la famiglia; ma tut lur tentativas èn stads invanas, la mamma n’ha betg concedì la partiziun da sia rauba ed er anc declerà che uschè ditg sco ch’ella vivia, na cedia ella a nagin la chasa, la quala saja sia, e sch’in u l’auter da ses uffants avess l’intenziun da fundar in’atgna economia, sche stoppia el guardar per in’autra abitaziun. Uschè ditg sco ch’els sajan nubils, possian tut ses uffants abitar cun ella; ma sche in u l’auter veglia maridar, sche duaja el procurar ad uras per in’autra abitaziun; ella n’haja betg l’intenziun da prender en sia famiglia ni brits ni schenders. Questa resolutezza da la mamma ha irrità ils figls, ma els n’han betg pudì far insatge cunter la mamma che n’ha midà en nagins puncts sia decleranza categorica.

Ils figls han stuì sa cuntentar da provocar la partiziun da la facultad dal bab ed avend mintgin retschet sia ierta, èn els sa separads da la famiglia ed han manà in’atgna economia en ina chasetta ch’els han dalunga prendì a fit. En la chasa dals Saragns abitavan uss oramai mo la mamma cun sias trais figlias. N’avend nagin um en chasa ch’avess pudì far las lavurs grevas, steva la vaiva mal e na saveva betg tge interprender. Che ses figls testard na sajan betg intenziunads d’assister la mamma en las lavurs, era da preveder, e la mamma n’als vuleva betg supplitgar per lur assistenza. Ella era oramai en grond embrugl e na saveva betg, tge ch’ella duaja far. Il mais da matg era passà ed il temp da fanar s’avischinava. Ella è sa vieuta per cussegl a ses bun vischin Simon Codain, e quel l’ha empermess da sustegnair la famiglia Saragn en las lavurs champestras. Ils Codains eran da preschent tschintg persunas a chasa, bab e mamma, las duas figlias ed il figl Aurell, e n’avend betg tant bler funs, pudevan els facilmain gidar la famiglia Saragn. Las cundiziuns sut las qualas ils Codains lavuravan per la vaiva Saragn, eran cunvegnentas tant per l’ina sco per l’autra famiglia. Codain è sa cuntentà cun la quarta part dal fain e rasdiv e cun la tschintgavla part dals auters fritgs dal funs; pertge che quests ultims eran gia semnads ed ils Codains avevan be da far la racolta da quels. La convenziun era vegnida fatga mo per il temp dal zercladur fin l’entschatta da december. Per rugalar il muvel ha Codain retschet in quantum fix da purment, il qual era fitg discret. Durant il fanar e far rasdiv sco er durant la racolta era la famiglia Saragn obligada d’assister tenor sias forzas en tuttas lavurs da dunnas. Questa convenziun era vegnida fatga mo verbalmain, sa fidond ina famiglia da la sinceradad da l’autra.

Il temp da fanar è arrivà ed ina bella damaun èn Simon Codain e ses figl Aurell ids or Tgacuro a segar in bel prà grass da la vaiva Saragn. Quai han vis ils dus frars Saragn, èn s’avischinads als Codains ed han cumenzà ina dispita cun quels. Els vulevan stgatschar ils Codains dal prà da lur mamma, schend ch’els seghian quest prà, ils Codains n’hajan pers nagut en ils frusts da la famiglia Saragn. L’emprim han ils Codains paschaivels laschà furiar ils dus cumpogns grops; ma la finala ha Simon Codain pers la pazienza e declerà als dus giuvens imprudents ch’el seghia quest prà ed er ils auters prads da la mamma; els dus n’hajan da cumandar zunt nagut en questa chaussa e sch’els na cedian betg a la buna, sche dovria el la forza, el na sa laschia betg affruntar qua da dus giuvens sfarfatgs ch’hajan bandunà lur atgna mamma cur che quella haja gì basegn da lur agid. Schend quests pleds, ha Simon Codain, in um grond e ferm sco in fier, auzà sia fautsch ed è s’avischinà per intgins pass als dus nauschs frars, ed Aurell al è suandà cun egls flammegiants, mintga mument pront d’attatgar ils nauschs adversaris da ses bab. Vesend ils dus Saragns ch’ils Codains n’eran betg intenziunads da sa laschar affruntar, èn els s’allontanads brunclond e returnads immediat en il vitg per cumenzar ina nova dispita cun lur mamma. Ma quella als ha dà curtas respostas: «Vus m’avais bandunà il mument cur che jau aveva il pli grond basegn da voss agid; uss hai jau reglà mias fatschentas tenor mes plaschair. Noss bun vischin Simon Codain ha surpiglià nossas lavurs; el è in um dal qual jau ma poss fidar ed jau na vi betg che vus al mulestias u affruntias. Insumma n’avais vus da cumandar gnanc la minima chaussa en mia economia; en mia chasa sun jau patruna ed er abla d’administrar mias fatschentas senza voss agid.»

Ils figls èn s’absentads marmugnond e n’han mai pli visità la mamma durant l’entira stad. Lur soras eran cumplainamain d’accord cun la mamma, ed ils dus frars han stuì sa remetter. Els n’han però betg cedì da discreditar qua e là ils Codains, schend che quels emprovian d’engianar lur mamma; ma la glieud da Sur enconuscheva ils utschels; tut che saveva ch’ils Codains eran umens undraivels e da buna maniera, als quals nagin na pudeva rinfatschar nagut dal mal en nagins rapports; ma ch’ils dus frars Saragns eran ranvers e giuvens sfarfatgs, quai era medemamain enconuschent en l’entir vitg. Ils Codains han oramai lavurà d’uss envi ils funs da la vaiva Saragn e sias figlias senza vegnir mulestads dals Saragns ch’han stuì sa cuntentar d’odiar be secretamain ils bravs Codains. Ma tant pli vegnivan quels stimads da dunna Lidia e sias figlias, las qualas faschevan tut lur pussaivel per gidar ils Codains en lur grevas lavurs. Surtut Emerita fascheva quest onn or fitg gugent ils chanvads. I capitava adina puspè ch’ella lavurava suletta cun quel ch’aveva s’acquistà l’emprim post en ses cor, numnadamain cun Aurell, il liberatur da sia vita. La conversaziun cun quel era in daletg per ella, ed er il giuven preferiva la conversaziun cun Emerita a scadina autra. Igl è sa dà qua e là l’occasiun da pudair discurrer ensemen senza testimonis, ed els èn sa profitads da quests muments per avrir ils cors in a l’auter. Dunna Lidia, la mamma dad Emerita, ha prest remartgà l’inclinaziun da sia figlia per il brav Aurell; ma ella n’ha mess nagins impediments en via a l’avischinaziun da quests dus cors giuvens, anzi giavischava che Aurell pudess cun il temp spusar sia brava figlia, cumbain ch’el n’era betg in giuven ritg.

Cur che las lavurs dal funs èn stadas ventschidas e ch’il muvel da la vaiva Saragn è puspè stà mess en chadaina, ha Aurell stuì pavlar quel sin acla e purtar mintga di la brenta cun latg en chasa da la vaiva. Quai n’ha el betg fatg navidas, avend uschia quasi mintga di la chaschun da vesair si’amanta e da sa conversar cun quella. Da maridar na pensava Aurell però betg anc; el era anc giuven; ma en la vita da l’uman datti savens situaziuns ch’al fan midar opiniun ed al necessiteschan da far midadas en ses plans. Quai è er stà il cas tar Aurell. Sias duas soras, Giulia e Catharina, han maridà la fin da l’atun, l’emprima cun in giuven da Sur e l’autra cun in da Cunter, ed oramai era la mamma la suletta dunna en chasa dals Codains. Ma la buna mamma n’era betg pli giuvna e pudeva mo cun stenta far las bleras lavurs che tutgan da far ad ina dunna. Vers l’enviern è la mamma Victoria vegnida seriusamain malsauna; ella aveva piglià in serius dafraid ed era daventada absolutamain inabla da far la lavur en chasa. Bab e figl eran en grond embrugl. Els avevan anc da pavlar il muvel da la vaiva Saragn ed er da far laina per lur diever. In dad els stueva adina restar a chasa tar la mamma e na saveva betg ir a la lavur. La figlia ch’era maridada a Sur vegniva bain savens a visitar la mamma malsauna, ma la cura per ella n’ha ella betg pudì surprender, avend a chasa sia medemamain da far tut las lavurs da dunnas. Suenter esser stada quatter emnas en letg, è la malsogna tschessada in pau e la buna vaiva ha pudì lavar mintga di; ma da far las lavurs da chasa l’era impussibel. En ils cas ils pli urgents, cur che l’agid d’ina dunna era absolutamain necessari, clamavan ils Codains la dunna Lidia Saragn, la quala era adina pronta da gidar ils dus Codains ubain ella sezza, ni da trametter ina da sias figlias cur ch’ella sezza era impedida da vegnir. Dunna Victoria engraziava a las bunas vischinas cun larmas en ils egls per ils buns servetschs ch’ellas prestavan ad ella. Surtut la bella ed adestra Emerita era fitg bainvegnida tar la veglia malsauna, essend che la giuvna aveva in’abilitad particulara da tractar la malsauna. «O sche jau avess ina tala figlia en mia chasa!», ha dunna Victoria suspirà in di davant ses um e ses figl. Aurell è vegnì cotschen; ma cur ch’il bab era s’absentà per in mument, ha el ditg a la mamma: «Mamma, quai po forsa daventar, sche Vus ed il char bab ma vulair dar la lubientscha da maridar questa stupenta giuvna. Da si’affecziun sun jau segir, ed jau pudess forsa er sperar che sia mamma Lidia consentia che sia figlia ma maridia. Ponderai quai, buna mamma, e discurrì da quai cun il bab, e Vus ma pudais alura dir, sche jau duaja far ils pass necessaris per quella chaussa en chasa da nossa buna vischina.» En quest mument è il bab entrà cun ina bavronda per la mamma ed Aurell è stà si per ir ad acla a pavlar il muvel da dunna Saragn.

Aurell aveva apaina giavischà ina buna notg a ses geniturs che la mamma ha cumenzà a relatar al bab Codain il discurs fatg avant in mument dad Aurell. Simon ha fatg egls gross da quella novitad e na saveva betg tge respunder a sia dunna; ma la mamma ha sezza prendì il pled, schend: «Guarda, mes char Simon, jau sun fitg debla e mo Dieu sa sche jau poss puspè recuperar tanta forza per pudair manar nossa economia; perquai giavisch jau d’obtegnair in agid che jau hai da basegn. Nossas duas figlias na pon betg vegnir tar nus, avend ellas da procurar per lur famiglias, e da tegnair ina fantschella n’ans cunvegna betg. Perquai fiss jau fitg cuntenta, sche noss Aurell maridass e vegniss cun sia consorta en chasa nossa a star, per che jau haja in’assistenza en tut ils cas da basegn. Aurell è er pront d’obedir a mes giavisch e m’ha declerà ch’el speria d’acquistar il maun da l’Emerita Saragn; la giuvna ama noss figl e dunna Lidia vegn tschert ad esser cuntenta da laschar maridar sia figlia cun noss Aurell. I dependa uss oramai mo anc da tes consentiment, ed jau sper che ti na sajas betg cuntrari a la fortuna da tes figl e che ti prendias er in pau resguard da mia deblezza.»

Simon Codain steva qua cun bucca averta e na saveva betg tge ch’el duaja respunder a sia buna dunna. Che ses figl Aurell duaja maridar anc uschè giuven, quai n’al vuleva betg plaschair e quai n’era mai stà la moda en questa cuntrada; dentant ils motivs allegads da sia dunna ha el stuì approvar, ed avend sgrattà in’urella il chau, ha el ditg: «Sche ti crais che quai saja ina cumbinaziun avantagiusa per nus e per Aurell, sche na ma vi jau betg opponer a tes plans, cumbain che la chaussa na ma plascha betg dal tut. L’Emerita è ina brava matta, quai è vair; ella erta er cun il temp ina brava facultad da sia mamma, e quai fiss tut endretg; ma tge vegnan alura a dir ils frars da l’Emerita, Gian e Giacum? Jau hai tema che noss pauper Aurell avess ina cuntinuada guerra cun quests dus schain e fiss si’entira vita mulestà da quests dus sfarfatgs. Er na ma plascha ina tala maridaglia tempriva betg, quai stoss jau confessar; dentant vi jau conceder che ti has absolutamain da basegn d’ina buna assistenza, la quala Emerita ta pudess tschertamain prestar. Fai oramai, chara Victoria, quai che ti tegns per il meglier.»

La mamma ha anc dilucidà meglier quella chaussa al consort, ed ils dus conjugals èn sa cussegliads da quai che saja da far per cas che questa chaussa sa realisass. Simon Codain che na discurriva betg gugent davart ina tala materia, ha remess l’entira istorgia a sia dunna, savend che quella saja pli abla d’arranschar ina tala chaussa ch’el sez. Dunna Victoria era leda d’al avair pudì persvader uschè facilmain da l’opportunitad da quest arranschament ed era intenziunada da discurrer da quella chaussa cun si’amia, dunna Lidia Saragn. L’autra damaun cur che Aurell è vegnì a chasa da l’acla, al ha ella communitgà il parairi ch’il bab aveva dà en quella chaussa, e la mamma ed il figl han uss tegnì ina conferenza secreta, en la quala èn vegnidas tratgas en consideraziun tuttas circumstanzas che pudevan forsa esser d’influenza en questa chaussa. L’emprim vuleva la mamma discurrer cun dunna Lidia e pir suenter dueva il figl dumandar da quella il maun d’Emerita. Aurell steva sco dar star sin spinas; pertge ch’el n’era betg dal tut segir da sia chaussa. Cur ch’el è ì suenter gentar en la chasa da la vaiva Saragn per la brenta, ha el gì in mument occasiun da tschantschar in pèr pleds cun Emerita, l’avertind da quai che dueva succeder ils proxims dis. La giuvna è stada tut perplexa davant ses amant, pertge ch’ella n’aveva betg imaginà che sia fortuna duaja esser uschè datiers; ma l’egliada charina da la giuvna ha laschà sperar Aurell ch’ella na vegnia betg a far opposiziun, cur ch’il mument decisiv arrivia.

In dals proxims dis è dunna Lidia vegnida en chasa dals Codains a visitar si’amia Victoria. Ils umens eran absents, ed uschia avevan las duas dunnas la meglra occasiun da sa conversar ensemen senza vegnir disturbadas. Dunna Victoria è sa profitada da la chaschun per discurrer cun si’amia davart ils plans ch’ella aveva fatg davart ses Aurell e l’Emerita. L’emprim ha ella descrit a l’amia co ch’ella stettia mal da betg avair ina da sias atgnas figlias a chasa e co ch’ella stoppia pli u main negliger sias lavurs da chasa. Ella saja savens inabla da cuschinar e stoppia alura mulestar ses umens d’ir en cuschina, e co che quels na chapeschian betg endretg il cuschinar; er na possia ella quest onn filar ni glin ni launa e saja er memia flaivla da taisser; insumma ha dunna Victoria descrit a si’amia tut sia situaziun dischagreabla. Dunna Saragn l’ha deplorà da cor ed è s’offerta dad ella vegnir en cas da basegn urgent a gidar l’amia, ni ch’ella veglia trametter ina da sias figlias; ellas sajan dunnas avunda en lur chasa ch’i cumportia bain da laschar lavurar ina or da chasa. Dunna Victoria l’ha prendì per il pled, schend che quai la fiss savens fitg servì. Ed ella ha cuntinuà: «Ti ma pudessas ceder ina da tias figlias dal tut. Tge pensassas ti, sche mes Aurell dumandass da tai il maun da tia Emerita? Ti sas, mes uffants e tias figlias vegnan fitg bain perina, e sche jau na ma sbagl betg, n’è tia Emerita betg indifferenta envers mes Aurell. Reflectescha quella chaussa, chara amia, e ma dà prest ina resposta.»

Dunna Lidia n’ha betg gì ditg da studegiar, ella ha immediat respundì: «Jau sun fitg cuntenta da dar mia Emerita a tes Aurell; quel è en tuts rapports in giuven excellent che ma plascha, ed jau crai er che Emerita saja pronta d’acceptar il maun dad Aurell. Ti dastgas oramai encuraschar tes brav figl da far ils pass necessaris, ed jau sun alura persvasa che tut va sco che ti giavischas.»

Las duas dunnas han uss anc discurrì ditg e bain davart l’eventualitad d’in matrimoni dad Aurell cun Emerita, han fatg ensemen da tuttas sorts plans ed èn sezzas sa sentidas regiuvinadas, discurrind da l’avegnir da lur uffants amads. Quella conferenza da las duas bravas dunnas aveva durà pass duas uras e dunna Lidia è pir ida a chasa sia cur ch’igl ha cumenzà a far notg. Las figlias l’avevan spetgà cun impazienza; pertge ch’ellas eran disadas da laschar cumandar la mamma, tge che saja da cuschinar per tschaina. La mamma ha alura ditg ad Emerita tge ch’ella duaja preparar, e durant che las autras duas figlias filavan, è la mamma ida adascus en cuschina per anc far in curt examen cun sia Emerita. Faschond la mamma menziun dad Aurell Codain e ch’ella craja ch’ella, Emerita, stettia en relaziuns intimas cun quest giuven, è Emerita vegnida cotschna ed ha laschà valair tut, gea ella ha confessà a la mamma ch’ella amia quest giuven excellent. Avend la mamma udì quest confess, ha ella ditg: «Betg temair, mia chara figlia! Ti n’has betg offert tes cor ad in giuven indegn, sajas be quieta, mia chara Emerita!» E schend quests pleds è ella returnada en stiva tar sias duas autras figlias. Durant la tschaina han las soras observà ina tscherta perplexitad tar lur sora Emerita e na savevan betg tge che quai haja da muntar. La mamma aveva questa saira spezialmain buna luna, uschia ch’i n’era betg probabel ch’ella avess forsa dà ina reprimanda a la sora. Ellas speravan dentant che Emerita las vegnia a dir voluntarmain, tge che l’haja mancà ch’ella saja stada questa saira da tschaina uschè distracta e confusa. Ma ellas n’èn betg arrivadas questa saira a lur intent; cur ch’ellas han dumandà Emerita la saira en il dormitori, sche la mamma l’haja forsa curregì pervi d’insatge ch’ella saja stada l’entira saira uschè perplexa, na vuleva Emerita confessar nagut, anzi ha ditg che la mamma saja stada fitg curtaschaivla cun ella e na l’haja censurà en nagins reguards.

La dumengia proxima è Aurell vegnì suenter gentar en chasa da las Saragnas; el purtava ses meglier vestgì e faschava ina stupenta cumparsa. Dunna Lidia supponiva bain tge che quella visita dal giuven haja da muntar ed al ha beneventà fitg cordialmain per levgiar ad el il cor ed al dar curaschi da s’externar sur la chaussa che dueva vegnir tractada oz en famiglia. Aurell però, il qual n’enconuschevi uschiglio nagina tema en las situaziuns las pli criticas, cur ch’el a chatscha aveva da batter cun ils animals da rapina ils pli furius e cur ch’el sigliva cun privel da vita sur ils sgarschaivels precipizis da las muntognas, steva oz qua a la maisa cun il cor enta maun e na saveva betg co ch’el haja da cumenzar il discurs. Finalmain ha el però prendì curaschi ed explitgà a dunna Lidia, en preschientscha da sias trais figlias, il scopo da sia visita odierna. «Vus savais, dunna Lidia», ha el ditg, «che nus avain da basegn in’assistenza per mia buna mamma ch’è uss en consequenza da malsogna memia flaivla da manar nossa economia. Mias soras èn maridadas e na pon betg vegnir en chasa nossa a gidar la mamma; ina buna fantschella n’è betg da chattar en quest mument; perquai sun jau ma resolvì, cun il consentiment da mes geniturs, da tschertgar ina consorta che fiss abla da manar nossa pitschna economia ed avess er affecziun per mia mamma, la tgira da la quella ella stuess surprender. Mes cor ha gia daditg ennà fatg la schelta: Vossa figlia Emerita è la giuvna, la quala jau giavischass per mia spusa, ed jau sun oz vegnì tar Vus, dunna Lidia, per rugar da Vus il maun dad Emerita, sperond che quella na refusia betg mia proposta d’in matrimoni.»

Vesend dunna Saragn ch’il giuven steva qua sco da star sin spinas, ha ella festinà d’al dar ina resposta calmanta. «Char Aurell», ha ella ditg, «jau na m’oppon betg cunter il matrimoni da mia Emerita cun tai, anzi, jau sun fitg cuntenta d’ina tala allianza da nossas famiglias. Jau enconusch gia da blers onns ennà tes geniturs, ils quals jau hai adina stimà pervi da lur undraivladad e lur senn patgific, ed jau sai er che l’astella vegn dal lain e suppon che ti, Aurell, hajas il caracter da tes geniturs. Ti has gia dà provas da quai, e mia chara Emerita ha d’engraziar a tai ch’ella viva anc; la retschaiva oramai da mes mauns per tia dunna, sch’ella sezza consenta e vul acceptar tes maun.» Avend pronunzià quests pleds, è ella sa vieut vers l’Emerita e l’ha ditg: «Ti has udì tge che noss bun Aurell ha ditg ed er mia resposta has ti gia pudì intervegnir; la resposta giascha uss en tes mauns, hajas oramai la buntad d’ans externar tes sentiments senza retegn.»

Emerita è vegnida cotschna e steva qua sco da star sin spinas; ma la finala ha ella piglià curaschi e ditg cun vusch tremblanta: «Sche Vus, buna mamma, essas oramai cuntenta, alura accept jau la proposta dad Aurell.» Dapli n’ha ella betg pudì dir, pertge ch’ella era commuventada e larmas emplenivan ses bels egls. Aurell l’ha strenschì il maun per engraziament e cun quest act è il patg sin vita e mort tranter ils dus amants stà fatg. Dunna Lidia ha alura dumandà Aurell, cura ch’el veglia celebrar sias nozzas, ma Aurell ha respundì ch’el remettia quai ad ella ed a sia mamma; ellas duas duain decider quella chaussa; tut quai ch’ellas concludian da far al saja endretg.

Suenter in’urella è Aurell s’auzà ed ha prendì cumià da l’entira famiglia; pertge ch’el stueva uss anc ir ad acla a pavlar. Arrivà a chasa ha el anc raquintà a sia mamma il bun success ch’el ha gì en chasa da las Saragnas, è sa vestgì da pervesider, ha dà adia a la mamma ed è ì cun sia brenta si dies ad acla, quai ch’el ha fatg bler pli gugent che dad ir a dumandar ina spusa. O quant led ch’el era d’avair fatg quest pass e quant cuntent cun il success da quel! Il quità per l’arranschament da las nozzas e tut quai ch’è cumpiglià cun ina tala festivitad ha el remess a sia mamma ed a sia sira in spe. Questas duas han surpiglià gugent questa chaussa e fatg diversas conferenzas fin che tut è stà pinà e preparà per il di da la festa. Ellas avevan procurà per in vestgì da nozzas ed eran sa cunvegnidas da tegnair in past en chasa dals Codains, al qual duevan sa participar mo ils commembers da las duas famiglias. Tut quai avevan ellas fatg en la meglra armonia, e finalmain è arrivà ils 9 da schaner, il di fixà per las nozzas. Il matrimoni era vegnì communitgà da la scantschala ed ils Surascs èn sa legrads da quellas, pertge che Aurell ed Emerita eran in pèr sco ch’ins al chatta darar. Mo ils dus frars d’Emerita, Gian e Giacum, n’eran betg cuntents cun quella maridaglia. Apaina sortids da baselgia, èn els ids en chasa da la mamma ed ha cumenzà a far stgandel, schend che la mamma haja dà Emerita ad in murdieu che possedia apaina ina chamischa; els na sajan betg cuntents cun quai e na veglian betg che lur sora maridia en ina famiglia da las miserias; insumma han els fatg da tuttas sorts tschantschas e smanatschas ch’els veglian bain chattar vias per impedir quest matrimoni.

La mamma als aveva l’emprim laschà furiar tenor plaschair, ma la finala è ella s’auzada cun tutta dignitad ed als ha ditg cun seriusadad: «Mes figls, en questa chaussa avais vus da cumandar nagut; Emerita vul Aurell, ed jau, sco sia mamma, l’hai dà mes consentiment a quest matrimoni, savend che Aurell è in giuven excellent che merita tutta confidenza, ed uss na datti qua nagut da midar. A vus dus dun jau il bun cussegl d’er as depurtar uschè bain sco Aurell e d’emprender d’esser pli gentils e main sfarfatgs e surtut da franar vossa sgarschaivla ranvaria ch’as ha stimulà da bandunar la chasa paterna e dar a l’entir vitg in exempel vargugnus d’in nair egoissem. Sche vus na m’avais da dir nagut auter, sche pudais vus bandunar mia chasa. Jau as hai spetgà oz qua, sperond però che vus vegnias per gratular a vossa sora da sia fortuna; ma enstagl d’agir sco vairs frars e figls, cumparais vus qua sco inimis da la famiglia; perquai giavisch jau che vus bandunias nossa chasa, nua che vus vulais be semnar dispita e discordia. Avend vus mussà en quest mument in tal spiert ostil vers vossa sora e ses spus, n’as envid jau betg a nozzas, quai che jau avess uschiglio fatg cun plaschair, sche vus avessas demussà ina participaziun fraterna a la fortuna da vossa sora; ma enconuschent uss voss sentiments ostils, na vi jau betg ristgar d’as envidar e manar en ina cumpagnia che vus cun vossa groppadad pudessas be disgustar e disturbar.»

Ils dus grobians èn s’auzads ed han bandunà la chasa faschond da tuttas sorts smanatschas. En lur ravgia n’han els betg pudì sa retegnair da discreditar il suentermezdi lur quinà in spe en ina cumpagnia d’intgins mats ch’eran radunads avant vespras sin ina plazza sulegliva davant la chasa da l’assistent Doschign; ma tut ils mats preschents han prendì partida per il modest Aurell e dà in lavachau als dus giuvens imprudents, uschia che quels èn stads leds da taschair e da bandunar la societad. Ins enconuscheva fitg bain a Sur quests dus giuvens grops, e nagin na sa conversava gugent cun els, essend els adina pronts da cumenzar dispitas. Er las mattas da Sur n’als stimavan betg; il frar vegl, il Gian, aveva er tschertgà da maridar, ma tut las bellas da Sur, a las qualas el aveva vulì s’avischinar cun propostas da spusalizi, al avevan refusà; ins n’avess chattà a Sur gnanc ina matta ch’avess ristgà d’unir sia ventira cun quella d’in dals frars Saragns.

Il di da nozzas è arrivà e tut la giuventetgna dal vitg è cumparida en baselgia per assister al servetsch divin ed a la copulaziun dad Aurell Codain cun Emerita Saragn. Bandunond la nozza la baselgia, era tut la giuventetgna postada en la stradetta, tras la quala la raspada stueva passar, ed in dals mats ha retegnì per in mument en num da tut la giuventetgna ils nozzadurs e recità in curt discurs per giavischar fortuna e la benedicziun dal tschiel a la spusa ed al spus. En questa societad da la giuventetgna mancavan mo ils dus frars da la spusa; quels n’avevan betg vulì esser preschents a la copulaziun da lur sora ed eran perquai ids quella damaun a Tinizong. En chasa dals Codains è vegnì tegnì in simpel past, dal qual mo las duas famiglias dals giuvens conjugals èn sa participadas. L’auter di han las soras Saragn purtà en chasa dals Codains la trucca da lur sora Emerita e tut quai che la buna mamma Lidia aveva destinà per dota a sia figlia maridada. Emerita ha er immediat prendì per mauns las clavs en chasa da ses giuven consort e gì la pli tenera cura per sia sir malsanitscha. Ella na la laschava mai sortir da stiva per far ina lavur, mabain fascheva tut las lavurs suletta, e quai a cumplaina satisfacziun da dunna Victoria. Quest bun ruaus che la veglia aveva e la cura attenta da vart da la brit l’han fatg fitg bain ed ella è revegnida uschia che la famiglia sperava da la vesair guarida totalmain sin la primavaira proxima.

Aurell e ses bab Simon han cuntinuà er quest onn a lavurar il funs da dunna Saragn sco l’onn passà; tuttas duas famiglias avevan numnadamain pudì profitar da la convenziun fatga. Aurell ed Emerita vivevan en la pli perfetga armonia ed Aurell era uschè bainvis en chasas Saragn sco l’Emerita en chasa Codain. Uschia èn ils dis passads fitg agreablamain. Mo ils dus frars Saragn preparavan bainduras in u l’auter disgust e displaschair ad omaduas famiglias; pertge ch’els na cedivan betg da persequitar Aurell nua ch’els savevan e pudevan. Ma Aurell n’als temeva betg; el fiss stà ferm avunda per dumagnar tuts dus en ina giada. Quai savevan ils Saragns bain avunda, e perquai na ristgavan els betg da far ina baruffa cun lur quinà.


III.
[edit]

Aurell Codain aveva celebrà sias nozzas il mais da schaner anno 1498. Il temp era inquiet e dueva er disturbar il giuven Aurell en sia fortuna. Ins aveva gia daditg ennà sentì en Germania la necessitad da prender mesiras pli rigurusas cunter las agitaziuns permanentas che smanatschavan al pajais ed impedivan la prosperitad da quel. Cumbain che l’imperatur german da quel temp n’aveva betg gronda pussanza, essend ch’ils auters prinzis na stevan betg en stretgas relaziuns cun lur suveran, sche tschertgava quel tuttina da remediar quest’incunvegnientscha. L’imperatur vegniva surtut sustegnì en si’intenziun e ses plans da las citads, il commerzi e l’industria da las qualas eran periclitads e donnegiads il pli fitg tras la malsegirezza. Uschia ha l’imperatur Maximilian I, il qual era per l’auter in excellent regent, cuntanschì che l’allianza da la noblezza dal scut da s. Gieri è s’unida cun 22 citads imperialas da la Germania dal Sid sco er anc cun auters dinasts territorials, furmond l’allianza da la Svevia. Alura ha l’imperatur Maximilian envidà ils Confederads, ils quals appartegnevan da quel temp, sche er be pro forma, a l’Imperi tudestg, da s’unir cun questa confederaziun svevaisa. A quest agir è el surtut vegnì stimulà e necessità tras la circumstanza da vulair segirar sias terras ertadas en l’Austria e da l’autra vart per destruir la buna armonia tranter la Frantscha ed ils Confederads ch’al displascheva. Ma ils Confederads n’eran betg intenziunads da renunziar a lur privilegis ch’els avevan acquistà cun tantas stentas. Cun questas circumstanzas è s’unida anc in’autra, per la quala l’imperatur è la finala sa resolvì da far guerra. Anno 1490 ha Sigmund, il figl da l’archiduca Friedrich, il qual era vegnì proscrit dal Concil da Constanza, cedì ses territori a l’imperatur Maximilian. Avend il menziunà archiduca Sigmund fatg durant la Guerra burgognaisa cun ils Confederads in’allianza offensiva e defensiva, ha l’imperatur Maximilian envidà ils Confederads da renovar uss cun el quest’allianza, essend el uss il possessur da quest territori. En questa maniera sperava l’imperatur da pudair stimular ils Confederads d’entrar en l’allianza svevaisa. Però er da questa proposta n’han ils Confederads vulì savair nagut. Na vulend ils Svizzers sa suttametter a nagins conclus da la Dieta imperiala, è la guerra daventada inevitabla. La Dieta imperiala a Worms ha concludì da decretar in’imposiziun per pudair cuvrir ils custs per ina guerra. Ma ils Confederads n’han vulì savair nagut da quai, faschond valair lur vegls privilegis, tenor ils quals els eran libers d’imposiziuns.

Las negoziaziuns ch’èn surtut vegnidas fatgas da la Dieta a Lindau per evitar il pli extrem, èn restadas senza nagin success. La guerra era uss ina chaussa decisa. Er ils Grischuns èn stads cumpigliads en questa guerra, avend els anno 1490 fatg in’allianza cun ils Confederads. L’emprima attatga da vart da l’imperatur e da la Confederaziun svevaisa ha gì lieu en la Val Müstair ch’è vegnida occupada cun 10000 umens. Ma igl è reussì als Grischuns da stgatschar l’inimi da la val e da chaschunar ad el ina gronda perdita da guerriers. Pauc pli tard, ils 14 da favrer 1499, han ils Grischuns assaglì en uniun cun ils Confederads il Pass da Son Gliezi e stgatschà ils Tirolais da la muntogna; l’auter di als han els danovamain battì a Triesen. Ils Grischuns èn alura marschads directamain davant la fortezza da Vaduz, la quala els han conquistà durant las tractativas davart la capitulaziun. Er Maiavilla, ch’era curt temp avant crudà en ils mauns da l’inimi tras tradiment, è vegnì reconquistà. Ils 20 da favrer han 8000 Confederads, c dal barun de Sax da la Rezia, battì sper Hard al Lai da Constanza 10 000 guerriers imperials, dals quals pli che la quarta part eran crudads en il cumbat. Sin quest’expediziun era ina partiziun dals Confederads stada duas uras entiras fin givè en las undas dal Rain senza marmugnar, sa dustond cuntinuadamain cun las piccas da la numerusa tocca da glatsch ch’il Rain manava, quai che cumprova l’excellenta disciplina militara che regiva da quel temp en l’armada federala. Immediat suenter han auters 10 000 Confederads devastà pli che 20 citads e vischnancas en il Hegau e Sundgau, e gist tants Confederads han battì in inimi trais giadas pli numerus sin la collina cuverta cun guaud en vischinanza da Basilea. Quai è daventà ils 23 da mars. Maximilian ha uss danovamain furmà in’armada a Constanza. Ina partiziun guerriers imperials da 7000 umens ha surprendì 250 Svizzers ch’eran sa fortifitgads sin in santeri da Hallau e battevan cun tala valurusadad che l’armada populara da Schaffusa ha chattà temp da sa rimnar e stgatschar l’inimi (2 d’avrigl). Ad Ermatingen è l’occupaziun imprecauta dals Confederads vegnida attatgada nunspetgadamain da 15 000 inimis ed ha pers 100 umens. Il rest è fugì senza vestgadira ed armas. Però a Schwaderloh, betg lunsch davent da Constanza, èn sa radunads sut Rudolf Has da Lucerna ed Oswald Rotz da la Sursilvania 2000 umens. Quels han engirà: «Vendetga u mort!» Per zuppentar lur pitschen dumber han els pustà qua e là en il guaud schumbraders, ils quals duevan cun lur sgarschaivla ramur far crair l’inimi ch’anc dapli truppa s’avanzia. Alura èn ils Confederads sa precipitads cun sgarschaivel sbragizi sin l’inimi, al han mess en cumplaina fugia e mazzà 1400 Svevais (14 d’avrigl). Tranter il butin han quels da Lucerna chattà ils dus chanuns ch’els avevan pers ad Ermatingen. Il medem temp han ils Confederads – sut l’excellent commando da Heinrich Wolleb dad Uri ch’ha però pers en quest cumbat la vita – battì l’inimi a Frastanz.

Ma il cumbat il pli sanguinus en l’entira guerra è bain stada la Battaglia a la Chalavaina ch’ha gì lieu ils 22 da matg. L’entir Grischun sa chattava da quel temp en in’agitaziun fevrila. Plain desideri da vendetga pervi da la devastaziun e spogliaziun da l’Engiadina Bassa da vart dals Tirolais, èn tut ils Grischuns sa radunadas sut las bandieras da las Trais Lias a Cuira e marschads sur il Pass da l’Alvra en l’Engiadina e da là davent sur il Pass dal Fuorn en la Val Müstair. Tut quels ch’eran abels da purtar armas èn vegnids obligads da sa participar a quest’expediziun guerrila. I sa tractava uss da conservar la libertad ch’era periclitada tras in ferm e numerus inimi. Ils umens da mintga vallada eran sa rimnads en la chapitala da quella ed eran alura sa rendids a Cuira a s’unir cun l’entira armada. En il Surses èn ils umens sa radunads a Tinizong per sa metter sut il commando da lur uffizials. Er als umens da Sur è vegnì dà cumond da cumparair l’ura fixada a Tinizong. Tranter quels sa chattavan ils trais frars Codain ed er ils frars Gian e Giacum Saragn. Ins po cumprender fitg bain, cun tge sentiments che quels han bandunà lur vischnanca patgifica ed en tge anguscha las dunnas eran, stuend laschar partir lur consorts e figls per s’exponer a la sort malsegira da la guerra. Tristezza era entrada en mintga chasa, e surtut la veglia dunna Victoria, ch’era anc in pau flaivla, e sia brit Emerita vulevan quasi sa desperar. Er al vegl bab Simon Codain currivan las larmas, stuend laschar partir tut ses trais figls en la guerra; el enconuscheva fitg bain ils privels da quella, avend er el fatg tras ses strapazs.

Ils umens da Surses eran s’unids cun in’autra partiziun da guerriers a Filisur, avevan traversà immediat l’Alvra ed eran marschads directamain en la Val Müstair en dus dis. Las diversas partiziuns da l’armada èn arrivadas en curt temp al lieu destinà. L’inimi aveva fatg fermas fortificaziuns en la stretga da la Chalavaina e las aveva er armà cun chanuns.

Il di da la sgarschaivla attatga è arrivà. Ina partiziun dals Grischuns aveva descendì la muntogna per pudair attatgar nunspetgadamain l’inimi en las costas u en il dies. Il cumandanta da questa squadra era Benedetg Fontana da Surses. Arrivads sin la muntogna, han els dà fieu ad in edifizi da lain per dar in signar a la partiziun principala da l’armada, la quala dueva attatgar l’inimi en la front. Lezza truppa steva sut il commando da Teoderic Freuler. Fontana ha manà sia squadra a l’attatga ch’era fitg privlusa, damai che l’inimi sa defendeva davos fermas fortificaziuns; ma ils Grischuns, plains da furia e curaschi, n’han betg badà las cullas las e ballas da chanuns; sco ina lavina èn els sa precipitads sin l’inimi fitg numerus, il qual n’ha betg pudì resister a questa terribla attatga. El è sa vieut e fugì, laschond sias fortificaziuns en ils mauns dals Grischuns victurs. 4000 inimis cuvrivan il champ da battaglia, ils auters èn fugids en sgarschaivla tema. Ma er ils Grischuns avevan 200 morts e 700 per gronda part grevblessads. Questa gronda sperdita dals Grischuns è vegnida attribuida a la negligientscha da Teoderic Freuler, il qual aveva tardivà memia ditg da vegnir en agid a Fontana.

Tranter ils Grischuns crudads sa chattava er Benedetg Fontana che, avend retschet ina culla en il venter che la beglia sortiva, ha tegnì cun in maun la beglia e tschiffà cun l’auter la spada animond ses guerriers cun pleds curaschus. Er in figl da Simon Codain da Sur, il qual batteva cun ses frar Aurell en la vischinanza dal cumandant Fontana, era crudà mort per terra. Aurell aveva, vesend che Fontana vegniva pallid e tardivava, purtà quel or da la fulla per al salvar; ma l’erox è prest mort. Aurell aveva er vis a crudar ses frar ed è sa precipità danovamain en la fulla per vegnir en agid a quel. Pir suenter in’urella ha el chattà il cadaver dal frar, il qual aveva ina sgarschaivla blessura en il venter ed in’autra vi da la testa. El al ha purtà d’ina vart e pertgirà in mument il mort. El ha sentì in’immensa dolur per ses pauper frar, il qual el aveva semper amà cun gronda tenerezza. El ha bandunà la bara dal frar per in mument per ir a tschertgar l’auter frar ed ils cumpogns da Sur. Udind dad in da Sur ch’il frar persequiteschia l’inimi, ha el tschiffà si’arma per suatar ils persequitaders dals Tirolais. El è currì sco in desperà giu per la val ed è prest vegnì suenter als Grischuns che battevan anc cun l’inimi fugind, cur che quel empruvava da far frunt als persequitaders. Vesend ses frar en l’emprima retscha dals cumbattants, è el penetrà la pli gronda fulla dals litigiants e stà prest sper ses frar ch’era tut ina sanganada, ma batteva anc sco in liun cun ils inimis. Aurell ha piglià gronda tema, cur ch’el ha vis ses frar en in tal stadi, crajend che quel saja grevamain blessà; ma quai n’era betg il cas, il frar aveva be purtà d’ina vart intgins blessads che sanganavan ed era en questa maniera vegnì colurà da sang.

La fin finala han ils persequitaders desistì da la persecuziun ed èn returnads, ed Aurell ha communitgà a ses frar la sperdita dal terz frar. Els èn ids ensemen tar la bara dal frar crudà ed al han intercurì. Els han constatà che sias blessuras eran uschè fermas e grondas ch’il giuven era probablamain mort paucs muments suenter ch’el era crudà. La schuldada ha rimnà tut ils morts per als sepulir; ma ils dus frars Codain n’han betg pudì esser preschents a quest act, essend ch’els èn vegnids cumandads a la guardia, la quala aveva d’observar ils moviments da l’inimi. Questa guardia però n’aveva nagut da temair da l’inimi, pertge che quel era fugì fin a Meran, nua ch’el ha commess in act barbar; el ha mazzacrà là 400 praschuniers grischuns, la plipart umens da l’Engiadina Bassa, per far vendetga als valurus Grischuns.

Suenter questa terribla battaglia èn vegnidas fatgas diversas expediziuns da rapina e spogliaziun tant da vart dals Svizzers sco er da vart dals imperials. La finala ha gì lieu l’ultima battaglia en questa vehementa guerra. Cont Heinrich von Fürstenberg è marschà cun in’armada da 15 000 umens davant Dornach ed ha assedià il chastè. Crajend ch’ils Svizzers na sajan betg damanaivel, ha l’armada negligì tuttas mesiras da precauziun ed è sa surdada als divertiments. Amez si’inattenziun è l’armada ostila vegnida assaglida da 1500 Bernais e Turitgais sut il commando da Niklaus Conrad e Rudolf Erlach. Quai è daventà ils 22 da fanadur. Ma ils Confederads èn vegnids en ina situaziun privlusa, essend ch’ils inimis èn sa rimnads svelt ed han fatg als Confederads ina resistenza desperada; ma nunspetgadamain è arrivà tar ils Confederads in succurs da 1200 Lucernais ed umens da Zug, e quels han acquistà ina cumplaina victoria. Cun questa battaglia è alura ida a fin ina sgarschaivla guerra, essend omaduas parts litigiantas unfisas da questas ostilitads. 20 000 umens eran crudads en questa guerra e passa 2000 citads e vischnancas èn vegnidas devastadas dal fieu. En la pasch ch’è alura vegnida fatga suenter quests grevs cumbats, è vegnì confirmà il domini dals Confederads en la Turgovia.

Il donn ch’ina tala guerra chaschuna na sa lascha betg exprimer en cifras; ultra dals donns fatgs tras las devastaziuns da champagnas, vischnancas e citads e la perdita d’umans è la gronda sfranadadad che sa derasa tranter ils umans in dals pli sgarschaivels mals ed i dovra in grond temp fin che quels, er be per part, èn reparads. Er questa guerra era stada accumpagnada da tut quellas sgarschurs ch’èn per ordinari en la suita d’in tal cumbat sin vita e mort. Er il Grischun aveva patì bler da questa guerra, spezialmain la Val Müstair e l’Engiadina. Ina bella rotscha d’umens avevan pers la vita en ils cumbats, auters eran blessads grevamain ed èn morts pir suenter u èn restads per lur entira vita invalids ed inabels a la lavur. Tras la mancanza dal nutriment necessari e las nauschas abitaziuns provisoricas ch’han stuì vegnir erigidas per almain avair in tetg sin l’enviern, èn proruttas qua e là nauschas malsognas contagiusas ed han anc engrondì la miseria ch’era gia gronda avunda.

Finalmain eran tut ils umens ch’eran stads en la Battaglia a la Chalavaina returnads a chasa; Aurell Codain era il sulet dals Sursetters che sa chattava anc en l’Engiadina. El aveva fatg l’enconuschientscha d’in uffizial da Lavin ch’era stà blessà en la battaglia. Essend quel in um ritg, ha el tschertgà in um per sia cura ed il qual al dueva manar plaun a plaun a chasa sia. Quest uffizial aveva vis a batter il giuven Codain ed emprendì a conuscher ses curaschi, sia adestrezza e ses ardiment. El ha empermess ad Aurell ina bella paja, sch’el al accumpognia fin a chasa sia. Aurell Codain è sa mussà pront d’acceptar l’offerta da l’um da Lavin. El ha oramai laschà partir ses frar ed ils auters umens da Sur vers chasa ed è restà cun ses nov patrun a Valchava per circa trais emnas, fin che quel ha gì recuperà la forza necessaria per interprender il return a chasa sia. Finalmain èn els sa mess en viadi e passads cun immensa stenta il Pass dal Fuorn ed èn arrivads la saira dal quart di da lur viadi a Lavin. Avend emprendì a conuscher sin quest viadi il bel e bun caracter dal giuven Codain, ha el empruvà d’acquistar quest um giuven per si’economia; el al vuleva prender per famegl; ma refusond Aurell questa plazza, al ha l’um da Lavin offert d’al prender migiur per la mesadad da ses funs. Aurell ha declerà a l’uffizial ch’el na possia betg sa resolver d’acceptar quest’offerta senza sa cussegliar cun sia dunna e cun ses geniturs; per l’auter al plaschessi l’offerta fatga. El veglia dentant discurrer a chasa sia cun la famiglia davart quella chaussa ed alura al dar ina resposta definitiva. Avend alura ruassà in pèr dis a Lavin, ha Aurell prendì cumià da l’uffizial ed è partì vers chasa.

Igl era stà temp per Aurell d’arrivar a chasa, sch’el vuleva anc vesair viva sia chara mamma. Mancond durant il temp da la gronda lavur l’agid dad Aurell e na pudend betg acquistar in auter agid per las lavurs champestras per mancanza d’umens da lavur, era la buna dunna Victoria sa sfurzada ed aveva vulì gidar ses um sin il funs. En consequenza da quests sforzs era la buna danovamain vegnida malsauna e pli seriusamain che l’onn passà. Il pauper Simon Codain era en in grond embrugl; el aveva lavur pli che avunda sin la champagna per sai e per la buna Emerita. Per sia fortuna eran la mamma e las soras dad Emerita sa purschidas da gidar il Codain en chasa e sin la champagna. Ma ina da las dunnas stueva adina star cun il malsaun e na saveva betg lavurar sin il funs. Finalmain è arrivà il figl vegl da Simon Codain da la guerra ed era fitg bainvegnì en chasa paterna. El avess bain immediat duì returnar a Baiva en ses vegl servetsch, ma sut las preschentas circumstanzas ha el fatg a savair a ses patrun ch’el stoppia ad interim restar tar ses geniturs e na possia betg surpigliar ses servetsch. Ma cun il return da questa figl era la dolur entrada en chasa dals Codains. La mamma e la consorta dad Aurell eran inconsolablas, primo pervi da la perdita dal segund figl Caspar e secundo che lur Aurell n’era betg returnà a chasa cun ils auters guerriers da Sur. En consequenza da questa tema era la mamma anc vegnida pli fitg malsauna, da maniera che la famiglia ha stuì temair per la vita da la buna veglia.

Cur che Aurell è finalmain arrivà a chasa, ha el chattà la mamma mez morta en letg, sia dunna en larmas ed il bab e frar en profunda tristezza. Ses arriv ha apparentamain purtà inqual surlevtg a la malsauna, ma quel n’è betg stà da lunga durada; en paucs dis è suandada ina reacziun e la buna dunna Victoria è morta. L’entira famiglia era inconsolabla da la perdita da la buna mamma, oravant tut er la buna Emerita ch’amava sia sira sco sche quella fiss si’atgna mamma. Passada la sepultura e finids ils usitads suffragis per la chasa defuncta, ha la famiglia tegnì cussegl tge che saja uss d’interprender. Aurell ha fatg a savair al bab, tge buna chaschun ch’el avess da sa stabilir a Lavin sut cundiziuns fitg favuraivlas. Ma il bab ha scurlattà il chau e ditg: «E ma vuls er ti bandunar, char Aurell? Tge duain jau e tes frar far senza ina dunna en chasa, sche ti sortas da chasa cun tia buna Emerita, la qual m’è ina chara figlia?» Aurell al ha respundì: «Char bab, jau n’As bandun betg senza Vossa cuntentientscha e Vossa lubientscha. Sche jau na ma sbagl betg, sche avais Vus ils megliers aspects da prest chattar in’autra buna figlia; pertge ch’il frar è intenziunà da maridar mia quinada Margretta, e quella vegn franc ad esser pronta da substituir mia consorta en nossa chasa. Vus enconuschais la Margretta e savais ch’ella è pronta ed er abla da manar Vossa economia gist uschè bain sco mia Emerita.» Il bab steva qua tut perplex e na saveva betg tge respunder; da l’amicizia da ses figl cun la Margretta Saragn na saveva el nagut e n’aveva mai accurschì insatge d’ina tala. Il frar Gudegn è vegnì cotschen ed ha confessà al bab ch’el haja l’intenziun da cun il temp spusar la Margretta e ch’el saja pront da manar il tegnairchasa cun il bab e d’avair quità dad el. Alura è il bab sa vieut vers Aurell ed al ha ditg: «Sut talas circumstanzas na ma vi jau betg pli opponer a tes plan da bandunar Sur, cumbain che jau na ta perd betg gugent. Fa oramai quai che ta plascha e che ti crais che saja il pli avantagius per tes avegnir. La Margretta vegn en mintga cas ad avain bain quità da mai e da noss’economia, da quai sun jau persvas. Ma ti, char Aurell, guarda bain tge che ti fas! Ils avantatgs ch’ins craja da chattar en in lieu ester, n’èn savens betg uschè gronds sco quai ch’ins s’imaginescha. I vegn en mintga cas er ad esser necessari che ti tegnias ils egls averts avant che ti acceptas ina migiuria en in lieu ester; ins sto avair in’idea da la rendita d’ina tala avant che far in tal contract.»

Suenter avair ponderà tut las circumstanzas ha la famiglia concludì che Aurell possia ir en l’Engiadina cun sia consorta, ed il frar Gudegn ha empermess d’abitar cun il bab e d’avair quità da quel. Il mais da schaner ha Aurell fatg en tutta fradaglia in viadi a Lavin per far in contract cun l’uffizial ch’aveva giavischà ch’el daventia ses migiur. EL ha fatg l’accord cun quel ed empermess al patrun d’arrivar a Lavin l’emprima mesadad da mars. Alura è el puspè returnà a Sur tar sia famiglia. Durant l’enviern ha el gidà il bab ed il frar en tuttas lavurs, e sia Emerita manava l’economia en chasa, filava, cuntschava, cuschinava, fascheva vestgadira ed era activa da la damaun fin la saira tard. L’entschatta da favrer ha il frar Gudegn fatg nozzas tut a la mitta cun Margretta, la quala è sinaquai vegnida en chasa dals Codains per substituir sia sora Emerita. Aurell ed Emerita èn alura partids l’entschatta da mars per Lavin. La partenza da Sur ha fatg mal als conjugals, pertge ch’els amavan omadus lur geniturs e lur fragliuns. Suenter in viadi stentus sur la muntogna, transibla mo per persunas robustas, èn els arrivads il segund di a Lavin ed èn vegnids retschets là dal signur Mansan, il patrun dad Aurell, cun tutta curtaschia ed el als ha immediat mussà l’abitaziun, ina chasetta nauscha che steva damanaivel da la chasa dal patrun. Quest’abitaziun na plascheva betg gist tant bain a la propra Emerita, pertge che las trais stanzas e la cuschina n’eran betg gist schubras e l’entir mobigliar che sa chattava en chasa era defect e per part en in nausch stadi. La paupra Emerita ha laschà pender il chau, vesend il dischurden en questa chasa, nua ch’ella dueva abitar. Aurell ed il patrun Mansan èn alura ids en stalla ed han laschà l’Emerita suletta. Malgrà ch’ella era tut stracca, ha ella tuttina cumenzà a far in pau urden en las stanzas. Ils dus proxims dis han Aurell ed il patrun gì da far l’inventari dals utensils e dal muvel e da stimar tut quellas chaussas ch’il patrun aveva da remetter a ses nov migiur. Durant quest temp ha Emerita lavà las stanzas e fatg tut ses pussaivel per metter l’abitaziun en urden. Suenter in pèr dis ha Emerita retschet las duas truccas che cuntegnevan lur vestgadira e las chaussas dal tegnairchasa las pli necessarias sco letgs, cuvertas, vaschella da cuschinar e da quellas chaussas.

En curt temp han alura cumenzà las lavurs champestras ed Aurell e sia giuvna consorta avevan da lavurar pli che avunda cun lur nova economia. Il patrun Mansan è sa mussà fitg cuntent cun ses nov masader, cumbain che quel n’enconuscheva betg anc la maniera da cultivar il funs dals abitants da Lavin. Cumbain che l’onn n’era betg stà tant fritgaivel, ha Aurell tuttina quità la fin da l’atun ch’el na steva betg mal cun sia migiuria e quai al ha dà curaschi da far tut ses pussaivel per promover ses agen interess sco er quel dal patrun. L’avanzament che Aurell ha fatg l’emprim onn, ha muntà a 50 rentschs, da quel temp ina summa respectabla; ultra da quai aveva el da tuttas sorts victualias en abundanza per el e sia dunna. Durant l’enviern pavlava el ses muvelet e fascheva la laina dad arder necessaria per il patrun e per si’atgna chasa. Quellas lavurs al devan occupaziun avunda per tut il temp, da maniera ch’el n’aveva mai peda dad ir a chatscha, per la quala el aveva ina gronda passiun. El è però sa consolà vesend che sias finanzas na stevan betg mal. Ma ina chaussa al contristava, numnadamain che sia consorta n’al aveva betg anc regalà uffants. Er dunna Emerita sentiva ina tscherta tristezza che Dieu n’aveva betg anc benedì lur matrimoni cun uffants; essend però anc giuvna, sperava ella che Dieu adempleschia cun il temp il chaud giavisch da ses um e dad ella sezza.

Cun ils purs da Lavin sa cumportava Aurell fitg bain; tut che stimava l’adester e brav um giuven ch’era semper pront da far in servetsch a ses vischins, cur che quels giavischavan dad el insatge, sco ina manadira, in guaffen e da quellas chaussas. Er las relaziuns en las qualas el steva cun ses patrun eran agreablas; il patrun era in um giudizis e saveva appreziar la diligenza e sinceradad da ses migiur. Perquai ha Aurell cumenzà cun curaschi il segund onn da sia migiuria e fatg er quel onn bunas fatschentas; essend l’onn pli fritgaivel, è ses avanzament creschì per 30 rentschs e quai ha cuntentà il giuven Codain. El era intenziunà da cuntinuar cun sia migiuria ed aveva suenter il terz onn da quella renovà il contract cun ses patrun per trais ulteriurs onns. Ma durant la stad dal quart onn è ses patrun ch’era nubil vegnì malsaun e mort, e sia facultad è ida sin quai en mauns da parents laterals; il contract cun il migiur Codain è vegnì dissolvì cun la fin dal quart onn, ed Aurell ha uss stuì guardar tge ch’el vuleva interprender. La summa ch’el aveva spargnà en quests onns muntava a circa 300 rentschs; ultra da quai aveva el augmentà l’inventari ch’el aveva retschet da ses patrun ed er il muvel valeva uss circa 200 rentschs dapli che quel ch’el aveva retschet dal patrun a l’entschatta da sia migiuria. En questa maniera ha ses avanzament entir muntà a la summa da 480 rentschs. Aurell e sia dunna han cumenzà a far chalenders, co ch’els veglian applitgar lur daners spargnads. Lur emprima idea era quella da tschertgar en Engiadina in’autra migiuria; ma gia il segund mument han els pensà da returnar a Sur e cumprar là funs cun lur blera munaida. Ma els savevan fitg bain ch’ins na pudeva betg cumprar mintga di funs a Sur. Da quel temp nagin che na vendeva il funs ertà auter ch’en il pli extrem cas da basegn. Els han la finala concludì che Aurell duaja far ina visita a Sur per guardar sch’i als s’offriss ina buna occasiun da sa collocar là en ina maniera cunvegnenta.

L’entschatta da december è Aurell partì per chasa. Sia dunna vuleva er far quest viadi a Sur cun el; ma Aurell n’ha betg concedì quai, essend la navada sin las muntognas memia gronda e l’aura memia trida e fraida. Arrivà a La Punt, è el sa resolvì da passar l’Alvra, cumbain che l’ustier da La Punt, cumbain che l’ustier dal lieu al ha scusseglià da prender questa via pervi dal privel da lavinas. El è arrivà fortunadamain sin l’autezza dal pass; ma cur ch’el ha vis la trista tschera che fascheva la part settentriunala da la muntogna, ha el piglià tema e ponderà, sch’el na duaja betg returnar a La Punt. Ils nivels stgirs pendevan fin bass en la vallada e sur ils munts suflava in boreas murdent che fascheva sventular la naiv smulusa en sgarschaivels turnigls. Aurell pudeva apaina fladar, el veseva er apaina la via ch’el aveva da passar; tscherts tocs la perdeva el totalmain e gieva vinavant mo a bun gartetg. Finalmain ha el udì ina brunsina e prest suenter ha el inscuntrà ina caravana da berniers che returnavan da Bravuogn a La Punt cun lur chavals. Quests umens han communitgà ad Aurell ch’el possia suatar intgins auters berniers che sajan en via vers Bravuogn, sche el festinia. Aurell ha fatg tuts sforzs pussaivels per prest cuntanscher questa cumpagnia, e cumbain ch’el era stanchel dal grond strapaz fatg quest di, è el vegnì in pau pli spert vinavant, avend ils berniers entupads battì in pau la via, uschia ch’el na l’ha betg pli pers. Finalmain è el arrivà al lieu, nua ch’ils berniers eran sa scuntrads ed ì al pareva sco sch’el udiss en la bassa ina brunsina; el ha festinà anc dapli per prest vegnir suenter a la caravana. El n’aveva betg fatg blers pass ch’el ha udi ina sgarschaivla ramur, ed en in curt mument è l’aria s’emplenida cun in nivel da naiv smulusa ch’el ha stuì sa fermar per in mument. Aurell n’era nagin noviz da las muntognas; el saveva bain avunda tge che quella ramur e la naiv sgulanta hajan da muntar; qua stueva en mintga cas ina lavina esser passada en la bassa, ed Aurell aveva gronda tema che quella pudess avair cuvert ils berniers ed als manà en la profunditad da la vallada. Cun cor battent è el ì vinavant ed arrivà en curt temp tar il laviner; l’entira spunda era cuverta cun ina gronda massa da naiv, la quala el stueva surmuntar per pudair cuntinuar sia via. La lavina aveva ina ladezza da circa tschient pass, ed el la stueva traversar, sch’el na vuleva betg returnar a La Punt. El ha reflectà in mument e cumenzà alura a traversar la navada en brancas. Essend la naiv smulusa, era questa lavur fitg difficila ed el vegniva be plaunet vinavant. El sfundrava qua e là profund en la naiv, da maniera ch’el stueva impunder tut sia forza per arrivar danovamain a la surfatscha da la naiv. Finalmain aveva el be anc paucs pass da far per arrivar a la fin da la lavina; ma sfundrond puspè en la naiv, è quella vegnida danovamain en moviment ed Aurell è vegnì manà in toc en la bassa. El è sa dustà cun tutta forza, battend cun pes e mauns, e per sia fortuna è el restà a la surfatscha da la naiv en moviment. Ma cur che quella è sa fermada, era el talmain spussà ch’el ha ina grond’urella betg pudì muventar sia membra. Recuperond finalmain in pau forza, è el sa deliberà da la naiv e sa ruschnà fin a l’ur da la lavina. Là ha el pausa in mument e tadlà sch’el udiss forsa in clom d’in uman ch’avess basegn d’agid. El n’ha udì nagut, ma guardond en la bassa al parevi sco sch’i giaschess insatge nair sin la naiv. El è ì intgins pass a val per guardar tge object che quai saja; ma igl era gia uschè stgir ch’el n’ha betg pudì distinguer la chaussa, e dad ir pli datiers n’ha el betg ristgà, pertge che quai era fitg privlus. Ultra da quai n’avess el probablamain betg pudì purtar agid ad in disgrazià, n’avend nagin utensil cun sai, ni pala ni zappa. Cun gronda stenta è el raivì si per la spunda fin al trutg per il qual ils berniers stuevan esser passada.

Suenter trais uras è Aurell arrivà a Bravuogn mez mort dal strapaz ed ha communitgà là a l’ustier ch’i saja ida a val sin la muntogna ina gronda lavina e ch’el temia ch’intgins berniers che sajan partids la damaun da La Punt per ir a Bravuogn possian esser vegnids tschiffads da la lavina. Ma la nova da quest eveniment era arrivada a Bravuogn avant Aurell e l’ustier ha mussà a quel ina rotscha dad umens armads cun palas, zappas, zappins e segirs che gievan cun laternas vers la muntogna. Er Aurell fiss gugent sa participà vi da quest’expediziun, ma el era talmain spussà ch’el fiss stà inabel da suatar ils umens. El ha stuì restar dus dis a Bravuogn per recuperar las forzas da pudair cuntinuar ses viadi a Sur. Dals berniers ch’eran vegnids surprais sin l’Alvra da la lavina avevan dus pers la vita e dus auters avevan ils umens da Bravuogn pudì spendrar a temp.

Il quart di da ses viadi è Aurell arrivà a chasa tar ses bab. El è vegnì retschet cun gronda curtaschia ed allegrezza da l’entira famiglia, dal bab, dal frar e da la quinada Margretta, sco er en chasa da sia sora e sias quinadas nubilas. Avend raquintà il scopo da sia visita a Sur, han las duas famiglias tegnì ensemen cussegl, en tge maniera ch’ins pudess realisar il giavisch dad Aurell e sia dunna Emerita. Quest mument n’era nagin funs venal a Sur, ed ins n’aveva er nagins aspects da pudair cumpar tal il proxim temp, quai ch’ha displaschì fitg ad Aurell ed a sia famiglia. Na pudend Aurell betg restar ditg en visita a Sur perquai ch’el aveva anc lavur a Lavin e na vuleva betg laschar là sia chara dunna suletta, ha el remess circa 300 rentschs a ses bab Simon cun la supplica da cumprar per el l’emprim funs che vegnia venal a Sur e d’agir en quella fatschenta sco sch’el avess da far per sasez. Il bab ha empermess da far quai, ed Aurell era persvas ch’il bab vegnia a far tut il pussaivel per conservar l’avantatg da ses figl.

Dunna Lidia Saragn era en quels onns er daventada veglia ed in pau flaivla, ed ella bramava fitg da vesair sia chara figlia Emerita, la quala ella n’aveva uss passa trais onns betg pli vis. Aurell l’ha empermess da laschar vegnir la primavaira proxima Emerita a Sur en visita, ed ella possia alura restar tar la mamma fin ch’el haja chattà ina nova migiuria u in’autra occupaziun fixa. Da quest’empermischun èn dunna Lidia e sias figlias, las soras dad Emerita, stadas fitg ledas. Paucs dis pli tard ha Aurell bandunà Sur per returnar a Lavin. Sin ses return ha el gì meglra aura e ses viadi n’al ha purtà nagin’aventura. A Lavin ha el chattà sia dunna sauna e frestga; ella aveva bain passentà dis lungurus, la mancond la cumpagnia da ses char consort; ma avend lavur pli che avunda, n’aveva ella betg gì peda da sa surdar a la melanconia; ella sa consolava mintga di che Aurell vegnia prest a returnar, savend che quel bramia er sez d’arrivar prest tar sia consorta.


IV.
[edit]

La proxima primavaira è arrivada a bun’ura en nossas cuntradas alpinas ed è stada fitg agreabla, essend l’aura stada cuntinuadamain bella e seraina. Gia da mez avrigl eran las pradas cuvertas cun flurs magnificas ed ins pudeva chatschar la muaglia a pastg, quai ch’era fitg servì als purs che temevan quest onn ina stgarsezza da fain. Las lavurs champestras èn quest onn prest stadas finidas, damai che l’aura n’aveva mai impedì ils purs en lur lavurs. Quels eran oramai fitg cuntents cun il temp e nutrivan gia la speranza che l’onn vegnia ad esser fritgaivel; els na laschavan betg vegnir endament che dal di ch’ins metta il sem al sain da la terra fin il di da la racolta possian succeder divers midaments en la natira che pon facilmain far perder las speranzas. Ma uschia èn ils umans. Ils dis da fortuna na pensan els betg che quella als pudess forsa volver il dies; anzi, els crain che la fortuna na prendia mai ina fin e na sa preparan mai da far frunt ad in’eventuala disgrazia, er sch’els han exempels davant lur egl ch’ina tala sa preschenta savens nunspetgadamain. En mintga cas èn quels umans ils pli prudents, ils quals modereschan dis da fortuna lur speranzas extravagantas e dis da disgrazia na perdan betg dal tut il curaschi.

Quest onn n’eran ils purs betg vegnids engianads en lur speranza. Las culturas eran gia la fin da matg cuvertas cun in gross fain ed er ils ers eran fitg avanzads, e l’aura cuntinuava adina ad esser bella e favuraivla a la vegetaziun. Er a Sur era la champagna fitg bella e gia l’entschatta da zercladur han ins pudì chargiar las alps. Ils ers eran gia zerclads da mez zercladur e prosperavan visiblamain. Ins sperava er da pudair fanar quest onn in mez mais pli baud che per ordinari. Apaina passada la festa da s. Gion, celebrada ils 24 da zercladur, èn ils purs sa pinads da cumenzar la racolta da fain. L’emprim di, cur che Simon Codain e ses figl eran vi dal segar in prà sper la via che maina en vischnanca da vart da Mulegns, èn els vegnids surprais agreablamain d’ina viagiatura che s’avischinava al vitg. Quella n’era nagin’autra che Emerita, la dunna da lur Aurell. Ella era en viadi vers chasa, ma observond ses bun sir e ses quinà, è ella s’avischinada als dus praders ed als ha salidà. «E danunder vegns ti, mia chara Emerita?», l’ha dumandà il sir cun vesaivla allegrezza. «Ti es ta midada en Engiadina da tala maniera che nus na t’avessan betg enconuschì, sche ti n’ans avessas betg salidà.»

Emerita è sa fermada per in mument ed ha ditg: «Jau arriv gist quest mument da Lavin e sun en via per vegnir a visitar mia mamma e vus parents. Sco emprim as vi jau purtar in cordial salid dal bun Aurell ch’è sang e frestg.» «Ti vegns ad esser stancla, mia chara Emerita», ha ditg il Codain vegl. «Va ti Gudegn cun ella fin a chasa e porta ses fagot!» Emerita ha declerà ch’ella possia bain anc far quests paucs pass fin al vitg senza agid; ma il bab Codain ha insistì che ses figl accumpognia a chasa sia quinada, e Gudegn ha obedì prontamain al giavisch dal bab. El ha prendì il fagot da la viagiatura e l’ha manà prontamain vers la chasa da la mamma Lidia Saragn. En damain ch’in quart d’ura èn els arrivads là ed han purtà ina grondissima allegria en chasa. Ma Gudegn, suenter avair salidà sia sora, è returnà tar il bab a la lavur.

La saira suenter la lavur èn ils Codains e la Margretta ids en chasa da las Saragnas per discurrer cun Emerita e retschaiver novas da lur bun Aurell. Ed Emerita ha relatà il sequent: «Cur che Aurell è stà returnà l’enviern passà da chasa a Lavin, avevan nus anc da far pli che avunda cun nossa migiuria; ma l’entschatta da mars è nossa lavur anc creschida, stuend remetter als ertavels da noss signur tut l’inventari retschet; er il muvel ha stuì vegnir stimà. Alura ha cumenzà il quint cun ils ertavels ed igl era gia avrigl, cur che tut questas chaussas èn stadas terminadas. Durant la primavaira ha Aurell, n’avend chattà nagin’autra migiuria ch’al cunvegniva, fatg il schurnalier per betg restar senz’occupaziun. La chasetta, en la quala nus avevan abità fin uss, ans han ins laschà per in minim tschains e nus avain concludì da restar a Lavin fin che Aurell haja chattà in’occupaziun cunvegnenta. Circa avant in mais ha el fatg in viadi en il Partenz per tschertgar ina lavur fixa durant la stad e per pli tard. El è returnà a Lavin pir suenter duas emnas e purtà las novas ch’el speria da pudair sa stabilir a Serneus en il Partenz; el saja gia en tractativas per cumprar là ina chasetta. Sche la cumpra possia vegnir concludida l’emna proxima, sche haja el l’intenziun da s’occupar cun la pestga durant la stad e l’atun; en il fratemp s’offreschia forsa in’occasiun d’acquistar in auter affar. Avend passentà anc otg dis a Lavin, essan nus partids da là ensemen, jau per vegnir en visita tar vus, el per ir a Serneus. Aurell m’ha accumpagnà fin a Filisur ed è alura sa vieut vers Tain per passar Tavau ed arrivar en il Partenz. Vers l’atun vegn Aurell alura a returnar tar mai ed jau al vegn a suandar en il Partenz, sch’el ha pudì realisar ses plans.»

L’entira parentella, radunada en chasa da dunna Lidia Saragn, è sa smirvegliada da questas novas ed il vegl bab Codain squassava sia testa grischa e na vuleva betg chapir che ses char Aurell prefereschia da sa collocar en ina vallada estra enstagl da vegnir ad abitar a Sur cun ses parents. Bab Simon na vuleva betg crair ch’in vischin da Sur possia abitar en in lieu ester senza pigliar il mal da l’encreschadetgna. El sez era si’entira vita stà a Sur e crajeva che la graschla strivla dal firmament che cuvriva la stretga vallada da Sur saja la pli bella e la pli fortunada part dal Grischun e dal mund entir. Da la medem’idea eran er il frar dad Aurell e sias quinadas e la sira. Ma da far n’era qua nagut; Aurell aveva probablamain gia cumprà la chasetta, da la quala Emerita aveva fatg menziun.

Vers la fin d’avust è succedì in eveniment allegraivel en chasa da la dunna Lidia Saragn. Emerita ha parturì in uffant, ina bellissima matta. L’allegrezza era gronda en chasa dals Codains e tar la mamma Lidia e sias figlias. L’uffant è vegnì battegià la saira da l’emprim di ed ha retschet il num Victoria, sco la tatta Codain. La dumengia proxima han ins tegnì en chasa da la tatta Lidia il gentar da batten, al qual ins aveva ultra dal padrin e la madritscha er envidà il reverendissim signur plevon, sco che quai era generalmain usità a Sur. Ma Emerita era quel di fitg trista, essend che ses consort Aurell mancava tar questa festa da famiglia. Ella n’aveva betg gì chaschun da dar part ad Aurell da la naschientscha da l’uffant, e da trametter extra in mess en il Partenz han ins desistì, essend ch’in tal n’avess probablamain betg chattà Aurell che n’aveva fin uss nagina dimora stabla en quella vallada. Quai è er stà il sulet motiv, daco ch’il frar Gudegn n’ha betg fatg quest viadi. Emerita sperava ch’il bab da ses uffant charin cumparia prest a Sur per la manar cun sai en il Partenz. Ma en quest rapport era ella sa sbagliada. Il settember è passà senza che Aurell dettia novas da sai; pir vers ils 20 d’october è quel ch’ins aveva spetgà cun brama e desideri arrivà a Sur, nua ch’el è vegnì surprais da l’allegraivla nova ch’al saja naschida en si’absenza ina matta prosperaivla. L’allegrezza en las duas famiglias Codain e Saragn era gronda ed Aurell ha passentà in’emna agreabla cun ses parents. Ma el ha deplorablamain prest stuì pensar a la partenza. El aveva pelvaira cumprà quella chasetta a Serneus cun in pau funs daspera ed aveva er gia preparà tut per cumenzar en quella sia nova economia. El ha oramai communitgà a sia Emerita sia resoluziun da ils proxims dis partir cun ella e cun lur char uffant a Serneus, ed Emerita è immediat sa mussada pronta da suandar ses char consort.

Dunna Lidia Saragn na vuleva questa giada betg laschar partir sia buna figlia Emerita cun mauns vids. Ella l’ha dà ina bella dota che consistiva da ponns da letg, tailas da lenziel e da launa per vestgadira, avend ella en chasa sia ina gronda provisiun da talas chaussas. Emerita ha retscha cun engraziament questas chaussas da la mamma e las ha pachetà en duas truccas vedras. Er il bab Simon Codain aveva pinà in bel fagot cun da quellas raubas a ses Aurell. Quest ultim era arrivà a Sur cun in chavallet ch’el aveva cumprà per il transport da sia consorta en il Partenz; ma avend el uss da transportar tants effects ch’el n’als avess betg pudì chargiar sin in bast a ses chaval, al ha ses bab anc dà in charret veder ch’el na duvrava betg pli, ed Aurell ha mess quel en in stadi duvrabel per il transport da sia bagascha. Essend fatga la reparatura dal char necessaria, al ha Aurell chargià cun tut quella rauba ch’el vuleva prender cun sai a Serneus.

Il di da la partenza è arrivà. En chasa da la mamma Lidia e da Simon Codain era gronda tristezza, duend quellas duas famiglias laschar partir lur uffants e fragliuns, probablamain per lung temp; er la perdita da la pitschna Victoria che prosperava uschè avantagiusamain sut la cura da sia tatta Lidia ha fatg fitg mal a tuts, ma spezialmain a la tatta. Il viadi è ì be fitg plaun vinavant; las vias eran fitg nauschas da maniera che Aurell aveva da far pli che avunda per vegnir vinavant cun ses char e chaval, ed Emerita stueva purtar la pitschna Victoria ch’era gia in pau pesanta. Ils viagiaturs èn passads Casti ed arrivads l’emprim di be fin a Lantsch, nua ch’els han stuì pernottar. L’auter di èn els arrivads fin a Cuira, e pir la saira dal terz di da lur stentus viadi èn els vegnids a Serneus ed han prendì possess da lur chasetta. Ils proxims dis han els gì lavur avunda cun l’endrizzament da la chasa che na plascheva betg tant mal a la giuvna consorta. La chasetta steva giudim il vitg, in pau d’ina vart ed era datiers dal flum che ramurava tras la vallada en cursa rapida. Aurell aveva gia avant cumenzà a construir in pitschen clavà sper la chasetta e finì uss questa lavur dal tut, da maniera ch’el ha gia ils proxims dis pudì plazzar ses chavallet e sias chauras e nursas en la stalletta. Emerita aveva er lavur avunda, per part cun la tgira da l’uffant e cun cuschinar, per part cun filar. Ella laschava sgular frestgamain la roda da filar ed era activa da l’alva fin la saira tard.

Il funs che Aurell aveva acquistà cun sia chasetta n’era betg da grond’impurtanza, ma al era fitg pratic, giaschend gist enturn chasa. Tranter la chasetta ed il clavà ha el fatg ina pitschna bargia cun in palantschieu che manava sut tetg en clavà. Sut il palantschieu sa chattava la curt da laina cun in grond tschep amez. Questa curt serviva er ad Aurell cur ch’el aveva da far pitschnas lavurs da mastergn sco resgiar aissas, splanar, pinar biers ed anc bleras autras lavurettas. En chasa aveva Aurell er gì fatg intginas reparaturas per la far pli cumadaivla a sia consorta; cun attenziun speziala aveva el meglierà la pitschna cuschina, savend che quai saja il pli impurtant per cuntentar la dunna ch’ha da manar il scepter en quella. Per l’auter era la chasa extremamain simpla e dumbrava be paucas stanzas; ma Aurell aveva er pajà be 70 rentschs per quest edifizi. Il funs enturn la chasa n’era betg grond e tanscheva circa per l’envernada d’ina vatga e d’intginas chauras.

Aurell Codain ha cumenzà sia dimora a Serneus sut auspizis betg dal tut favuraivels. L’ultima stad aveva el gudagnà plitost pauc; el aveva stuì far divers viadis fin ch’el vegnia en possess da la chasa a Serneus, e quai aveva impedì sia lavur e sminuì ses gudogn. L’acquist dals effects a Serneus e la cumpra dals animals da chasa ch’el possedeva uss, aveva custà en tut circa 320 rentschs; uschia eran ses respargns sa sminuids fitg ed el possedeva uss mo anc circa 60 rentschs che stuevan oramai tanscher per l’alimentaziun da sia famiglia fin ch’el era en cas da pudair gudagnar insatge. Uss steva l’enviern davant porta, e quel n’è betg in ami da quels che ston viver da la lavur da lur bratscha. Cun la pestga pudeva el quest onn far pauc ni nagut dal tut; ma cun la chatscha aveva el acquistà ina provisiun da charn ch’al era fitg d’engrà durant ils lungs mais da fradaglia. Cun autras lavurs n’ha el betg pudì fadiar bler, essend ch’ins n’al enconuscheva betg anc endretg en il Partenz. La signuria ch’abitava en ils chastels e las chasas da la noblezza en ils vitgs contemplava tut ils esters cun egls disfidus e na deva betg lavur e gudogn a schenta nunenconuschenta. Aurell è bain vegnì a sentir questa situaziun penibla, ma n’ha betg laschà sa starmentar da quella, sperond che la primavaira la vegnia a midar.

La buna Emerita sa sentiva in pau isolada en sia noda dimora, ed ina tscherta encreschadetgna vuleva prender possess da ses cor. Per sia fortuna l’ha la pitschna Victoria che prosperava e sa sviluppava zunt favuraivlamain stgatschà la melanconia che la vuleva surprender. La bella poppa era la superbia da ses geniturs e la cumpagnia, en la quala dunna Emerita emblidava tut quai che l’avess pudì turmentar ed attristar. Daspera filava e cusiva ella diligentamain e n’era mai inactiva. Sco estra en questa vischnanca n’enconuscheva ella naginas societads e na tschertgava er betg talas. Sia chasetta che steva in pau davent da tut las autras chasas dal vitg na la deva betg occasiun da vegnir en contact cun autras dunnas. Ma Emerita na deplorava betg quai; ella n’appartegneva betg a quella classa da dunnas che lavuran mo cun la bucca e tschertgan adina la cumpagnia da las cumars. Ella enconuscheva il proverbi: ‹Dunna baterlunza, nauscha filunza.› Il pli gugent steva Emerita en cumpagnia da ses Aurell e da ses uffant. Cur ch’ils dus conjugals sesevan las lungas sairas d’enviern a la maisa, Emerita occupada cun filar e cuser ed Aurell fatschentà cun tagliar e stgalprar inqual lavuretta da lain, sa regurdavan els da Sur, da lur parents, amis ed enconuschents, ed il temp als passava fitg agreablamain. Aurell che s’accurscheva che l’encreschadetgna smanatschia da vulair surprender sia chara consorta, è sa dà tutta bregia pussaivla per preservar ella da questa mal che po bainduras avair nauschas consequenzas per la sanadad d’in uman. Uschia han els passentà agreablamain il lung enviern, e la primavaira ch’è entrada l’entschatta d’avrigl suenter in grond cumbat cun il nausch enviern, ha er purtà nova vita a la pitschna famiglia.

Da quel temp eran las relaziuns en il Partenz pli u main criticas. Il domini austriac e la noblezza da la vallada protegiva spezialmain ils Tudestgs, cumbain che la gronda part da la populaziun era da quel temp anc rumantscha. L’affluenza germana creschiva onn per onn; ils nobels sa circumdavan cun glieud da lur naziunalitad; ils emploiads eran per gronda part Tudestgs, ed ils Rumantschs stuevan temair da cun il temp vegnir supprimids dals esters. Quai ha fatg nausch sang tranter la populaziun originara che sentiva il privel che la smanatschava. Igl aveva gia dà diversa baruffas tranter questas duas naziunalitads, surtut a chaschun da la nominaziun da las autoritads da la vallada. Las partidas eran quasi egualas en dumber e fermezza e be al tradiment dals Rumantschs èsi d’attribuir ch’ils Tudestgs han finalmain acquistà il suramaun. Quai era en il Partenz in temp sco che nus al avain da preschent en diversas valladas rumantschas, en las qualas principalmain ils gronds discurran cun dapli u damain spretsch da lur lingua materna per motiv ch’els na l’han mai emprendì, stuend applitgar tut il temp da lur studis per emprender linguas estras. Aurell Codain era fitg prudent e na sa participava ma da las dispitas, charplinas e litas che succedivan savens en in lieu u l’auter; el preferiva da restar neutral en quellas chaussas. La lingua tudestga enconuscheva el pauc, el chapiva apaina il pli necessari da quella per sa far chapir dals Tudestgs, cun ils quals el vegniva en contact.

Cur ch’è finalmain arrivada la primavaira, ha Aurell cumenzà a bun’ura cun la cultivaziun da ses pitschen funs; el ha urbarisà in toc da ses terren per pudair semnar in pau ierdi; l’auter toc ha el ladà per far in pau dapli fain che l’onn passà. Emerita al ha sustegnì diligentamain en questas lavurs; ella ha er endrizzà in pitschen iert sper la chasetta per pudair plantar ils legums ils pli necessaris per la stad ed intginas flurs, da las qualas ella era gronda amatura. Aurell ha alura anc fatg ina saiv enturn l’iert per ch’ils urtais e giabus sajan segirs da las chauras. N’avend Aurell betg suffizienta occupaziun mo cun ses pitschen funs, ha el anc tschertgà autra lavur e s’occupava er fitg savens cun la pestga en la Landquart. Bainduras fascheva el er viadis cun ses chavallet d’in vitg a l’auter; per il pli gieva el a Crusch per vin ch’el manava al convent da Claustra u er ad inqual ustier e magnat. Uschia ha el gudagnà durant la primavaira stentusamain ses paun. El è plaun a plaun vegnì meglier enconuschent cun la vallada e cun la glieud ed ha acquistà pervi da si’adestrezza, fermezza ed undraivladad la confidenza da tut quels ch’avevan basegn d’agid ester en lur affars. Entant ch’il consort era absent, era Emerita activa en chasa, zerclava e pertgirava lur pitschnas culturas; ma surtut s’occupava ella er cun sia pitschna Victoria che prosperava e sa sviluppava extraordinariamain. Cur che Aurell returnava la saira a chasa da ses viadis u da ses gir sper la Landquart, al gieva Emerita encunter cun la frestga poppa ed accumpagnava a chasa il consort, raquintond ad el co che saja passà il di e tge che la poppa haja fatg durant si’absenza.

Ina da las ultimas dumengias dal matg è alura vegnida tegnida a Claustra la tschentada, ed Aurell ha gì mirveglias dad er vesair ina giada in tal act en questa vallada. L’ultim temp eran las litas tranter ils Rumantschs e Tudestgs fitg frequentas en quella cuntrada. Il mistral actual era in Rumantsch, ma ils Tudestgs vulevan quest onn tscherner in dals lur per mastral e fascheva tut lur pussaivel per arrivar a lur scopo. Tras maridaglias tranter Rumantschs e Tudestgs era la maschaida dal pievel gia gronda. Umens rumantschs avevan dunnas tudestgas e blers Tudestgs dunnas rumantschas. Ils uffants discurrivan per ordinari la lingua da la mamma, essend che lezza s’occupa dapli da l’educaziun dals uffants. Ils Tudestgs vegnivan favurisads e sustegnids spezialmain dals uffizials austriacs che vesevan fitg gugent la denaziunalisaziun da quest pievel muntagnard. Entras ina denaziunalisaziun speravan els da nuar il pievel pli ferm cun l’Austria ed a medem temp al alienar dals Rumantschs da las autras valladas che n’eran betg subditas a l’Austria. Quest onn vulevan ils Tudestgs oramai far in sforz desperà per acquistar la pluralitad ed eleger in Tudestg sco mastral; els spargnavan ni buns pleds ni magari er bottas par arrivar a lur scopo. Perquai regiva questa primavaira en la part sura dal Partenz ina grond’agitaziun ed alteraziun tranter il pievel. Ils Rumantschs enconuschevan bain avunda il privel ch’als smanatschava ed empruvavan da s’organisar e s’unir tant sco pussaivel. Serneus era anc quasi tut rumantsch, ed ils umens da quest vitg eran intenziunads da sa defender cun tut curaschi per che la vallada na crodia betg en ils mauns dals Tudestgs ed Austriacs. Aurell aveva sin ses viadis vis ed udì en las diversas vischnancas tut quests scandals e vuleva er esser testimoni da questa battaglia politica il di fixà per la tschentada.

Avend gentà, è el sa rendì cun auters umens da Serneus a Claustra, nua ch’el è arrivà a bun’ura; la plazza da la tschentada era anc quasi vida; ils umens ch’arrivavan qua en diversas rotschas avevan, tenor lur partida, er divers lieus, nua ch’els sa radunavan per retschaiver dals capos da partida lur ultimas ordras co ch’els hajan da sa cuntegnair durant la tschentada. Er ils umens da Serneus eran sa rendids en ina chasa, nua ch’els vegnivan spetgads; Aurell però n’ha betg vulì sa participar da questas preradunanzas, essend el in ester en questa cuntrada, ed è perquai ì directamain vers la plazza da la tschentada. Suenter las duas han intgins schumbraders, battend in marsch unifurm, traversà las vias per dar l’ensaina ch’ils umens duain sa rimnar sin la plazza da la mastralia; els vegnivan accumpagnads da trais piccolists che sunavan lur tschivlots da gust, e da la giuventetgna ch’aveva ses plaschair da quest fracass barbar. Tamburs e musicants avevan testas cotschnas, chaliradas dal vin, e faschevan ina tala tschera che l’aspectatur pudeva facilmain preveder tge andament che la tschentada odierna vegnia a prender. Prest suenter quest gir dals schumbraders tras las vias dal vitg han ils umens cumenzà ad arrivar en rotschas sin la plazza da la tschentada. Là èn els sa dividids en duas partiziuns, ina visavi l’autra, e parevan da vulair mesirar mintgina ses adversari cun ils egls. In brunclar singular resunava tras las retschas sco il ramurar d’in urizi che s’avischina. Tuttenina han ins danovamain udì il fracass dals schumbraders ed il tschivliez dals piccolos ed ins ha observà nà dal convent il tir festiv dal tribuna a s’avischinar a la plazza publica da la tschentada. Il magistrat vegniva accumpagnà da diversas bandieras, manadas da la bandiera austriaca. Essend quest tir arrivà sin la plazza, ha il magistrat occupà il post destinà per ils umens d’uffizi. Là era erigì in podest en furma d’ina scantschala, destinà per il mastral e per auters oraturs che vulevan tegnair discurs davant il pievel.

A la testa dal magistrat steva il prefect austriac ch’abitava en il chastè da Castels sper Putz e dueva represchentar il domini austriac. Cun il cumparair dal magistrat era entrà in grond silenzi sin la plazza. Il prefect austriac ha ascendì la scantschala e tegnì in curt discurs, en il qual el ha fatg endament al pievel il domini austriac en questa vallada. Las tscheras ch’ils umens dad omaduas partidas faschevan, mussavan evidentamain ch’els na sajan betg fitg stgaudads per quest domini ester; dentant è tut restà quiet, savend che en quest mument na sappian ins midar nagut en questas relaziuns cun l’Austria. Avend il prefect finì ses discurs, han ils tamburs cumenzà ina sgarschaivla schumbrada, accumpagnads dal sbragizi dals tschivlots dals piccolists. Tschessada questa ramur barbara, ha il mastral partent ch’aveva da remetter ses uffizi en ils mauns dals electurs ascendì la scantschala per tegnair in curt discurs ed alura diriger la radunanza dals electurs. Essend il mastral in Rumantsch ed aderent da la partida rumantscha, ha el discurrì rumantscha malgrà las tscheras bruttas e las nauschas remartgas da vart da la partida tudestga. El ha cumenzà: «Umens da la val, electurs, nus essan oz radunada qua per far la tscherna da noss magistrat, in act serius ed impurtant ch’ha da vegnir fatg cun dignitad e madira ponderaziun. Mintga electur ha en emprima lingia da consultar sia conscienza en questa chaussa. D’ina buna tscherna da l’uffizi dependa il mantegniment da la giustia e dal dretg en la terra, entant che elecziuns fatga mo per cunvegnientscha e per amicizia privata pon purtar grond donn e nuschair al bainstar general. Perquai, mes umens, n’as laschai manar ni da pregiudizis da razza ni d’autras passiuns che vulessan sa far valair. Ils umens ch’han da vegnir tschernids ston esser umens independents, umens da caracter e d’in senn imparzial. Els han d’avair en egl mo il general bainstar, ston en la sfera da lur activitad uffiziala far taschair lur inclinaziuns persunalas e l’attractivitad da lur agens interess. Scadin electur giudizius che vul far si’obligaziun vegn er a chapir che mo las elecziun fatgas en armonia senza dar bada ad instigaziuns da fracziuns, èn las vairas e pon promover la vaira prosperitad dal dretg e da la giustia. Lain empruvar da far er oz talas nominas che cumprovan noss senn per dretg e giustia ed ans mussar degns da noss buns babuns ch’ans han acquistà il dretg da nus sezs pudair far questas impurtantas tschernas.»

Faschond il mastral ina pitschna pausa per reflectar tge ch’el veglia anc agiuntar a quests pleds serius, ha in um gigant tudestg che steva en ina retscha datiers da la scantschala clamà cun vusch barbara en sia lingua: «Tascha, ti baterlunz, nus n’avain nagin plaschair da tadlar tia baterlada rumantscha, nus vulain uss eleger in nov mastral che sa discurrer che er nus auters pudain chapir, nus vulain in mastral tudestg.» A quests pleds, pronunziads cun sgarschaivla irritaziun, è suandà in «bravo» da vart dals Tudestgs e la canera ha cumenzà a daventar generala, essend che er ils Rumantschs han auzà lur vuschs en defensiun da lur mastral. Las retschas ostilas che stevan ina visavi l’autra han cumenzà a sa mover, e probablamain fiss la baruffa stada inevitabla, sch’il prefect austriac n’avess betg empruvà da calmar il pievel. El ha cumandà als tamburs e sunaders d’intunar il rataplan e finalmain è la canera tschessada in pau. Il prefect ha danovamain ascendì la scantschala ed animà ils umens cun pleds serius da restar quiets, cas cuntrari saja el necessità da dissolver la radunanza. Uss è entrà in profund silenzi, ma las tscheras ch’ils electurs faschevan mussavan pli che avunda che quai era be in silenzi avant la burasca. Il mastral ha danovamain ascendì la scantschala per dar l’entschatta a las tschernas; el ha ditg be paucs pleds calmants al pievel ed envidà alura quel da far la proposta per la nomina dal mastral.

Il mastral aveva apaina finì quest curt discurs ch’ina nova ramur è s’auzada tranter ils electurs; intgins Tudestgs han sbragì, sustegnend in l’auter, en lur lingua: «Nus vulain il Giacum Meier da Claustra sco mastral!» «Il Giacum Meier saja noss mastral!», ha la fulla dals Tudestgs repetì cun in sbragizi da liuns. Cur che la canera era tschessada in pau, è in um gigant da Serneus cun num Gudegn Fiot entrà en il circul ed ha clamà cun la vusch d’in Stentor: «E nus Rumantschs proponin il Gian Florin da Serneus per mastral!» A questa nova proposta è suandada l’erupziun d’in nov sbragizi da vart dals Tudestgs. Ils Rumantschs n’èn betg restads debiturs la resposta; l’entira fulla ha clamà: «Gian Florin!», e «Giacum Meier!» han respundì ils Tudestgs. Igl ha dà in fracass sco en in mulin; ins chapiva be anc ils nums: «Florin, Meier, Florin, Meier!», ils quals suandavan in l’auter sco ils culps da sis scudaders en iral. Il prefect ha danovamain fatg batter ils tamburs, ma senza success; las duas partidas sa muvevan ina vers l’autra, sbragind quai che la gula pudeva tegnair. La distanza tranter las duas partidas è vegnida adina pli pitschna e la finala èn els vegnids en ils chavels in a l’auter. Ils pugns èn s’auzads e crudads sco da scuder sin las testas. Per fortuna è il chanè dals litigiants daventà uschè cumpact che la bratscha ed ils pugns na sa pudevan betg mover pli cun la dretga forza. In pau a la giada èsi però reussì als Rumantschs, dals quals la partida era in pau pli numerusa, da stumplar enavos ils agressurs tudestgs che sentivan la superiuritad dals Rumantschs e cumenzavan a sa retrair voluntarmain. Il mastral è sa profità d’in mument pli quiet per metter en tscherna las duas propostas. Per betg irritar anc pli fitg ils Tudestgs, ha el mess l’emprim Giacum Meier en tscherna, ed ina bella quantitad dad umens han auzà cun grond sbragizi lur maun per quel. Alura è suandada la tscherna per Gian Florin, ed ils Rumantschs n’han betg fatg damain fracass per quella che lur convischins tudestgs per lur Meier. Uss aveva il prefect austriac ensemen cun il magistrat da decider, tge tscherna ch’haja la pluralitad. Suenter ina curta consultà dal magistrat, ha il mastral partend descendì danovamain la scantschala e declerà en num dal prefect e dal magistrat che Gian Florin haja la pluralitad e saja oramai elegì mastral.

A quests pleds dal mastral è suandada ina sgarschaivla ramur en las retschas dals Tudestgs; els na vulevan betg laschar valair che Gian Florin haja gì la pluralitad da las vuschs; els sbragivan sco bestias ed èn s’avanzads en massa vers ils Rumantschs ad ina nova agressiun. Vesend ils Rumantschs ch’els possian mo defender cun la forza lur dretg ch’els na vulevan betg ceder, èn els sa preparads cun curaschi sin l’attatga. L’emprima pugnada ch’in Tudestg ha dà ad in Rumantsch è stà il signal d’ina baruffa generala. Ils Rumantschs han attatgà en massa lur adversaris e n’han betg spargnà las pugnadas ch’èn crudadas giu per las testas sco ina tempesta. Ils Tudestgs èn vegnids stumplads adina dapli d’ina vart ed han stuì sa retrair. Intgins Tudestgs han commess l’imprudenza da s’armar cun pals d’ina saiv vischina e da far diever da quest’arma. Vesend ils Rumantschs quai, han els fatg il medem. La vehementa baruffa è sa midada en ina veritabla guerra, e prest giaschevan in pèr umens per terra sco morts; auters sanganavan sgarschaivlamain. Ma questa terribla scena ha tuttina sfradentà in pau las testas; l’aspect dals umens che giaschevan sco morts per terra ha laschà pensar ils instigaturs da questa mazzacra a la responsabladad da lur agir. Els han cumenzà a calmar lur aderents ed a strair d’ina vart ils pli rabiats da quels. En quest mument ha il prefect danovamain fatg batter ils tamburs, e la battaglia è tschessada. Il prefect austriac ed intgins da ses accumpagnaders èn muntads a chaval ed han empruvà da chavaltgar tranter la fulla per sparter quels che litigiavan anc. En questa maniera èsi reussì da restabilir ina tscherta quietezza. Ils umens che giaschevan per terra en lur sang èn vegnids allontanads e las elecziuns dals derschaders duevan uss suandar; ils Tudestgs però, vesend ch’els eran en minoritad, han bandunà la plazza da la tschentada ed en sa retratgs en vischnanca. Ils Rumantschs però han finì tut las tschernas ch’eran anc da far. Els eran però stads uschè prudents dad er eleger en il magistrat umens da l’autra partida e betg mo da l’atgna fracziun. L’act da las elecziuns era uss finì ed ils electurs ch’eran anc preschents a la conclusiun da la mastralia han accumpagnà il vegl ed il nov magistrat fin al convent ed èn alura sa mess en viadi vers chasa en grondas rotschas, essend che umens che fissan ids sulets avessan stuì temair da vegnir attatgads dals Tudestgs.

Aurell Codain ch’era ì quel di cun quels da Serneus a Claustra mo per assister a questa festa sco aspectatur, era innocentamain er stà cumpiglià in’urella en la battaglia da las duas partidas ostilas. El steva sin la plazza da la tschentada tranter quels da Serneus, ma è sa cuntegnì neutral en tuttas tschernas. Cur che la baruffa ha cumenzà, è el sa retratg per betg prender part da quella; vesend però ch’in Tudestg aveva tschiffà in um da Serneus ed al maltractava betg mo cun ils pugns, mabain er cun ils pes, è el siglì en agid a quel da Serneus ed ha separà ils dus litigiants. Il Tudestg è s’irrità da quai ed ha tschiffà Aurell cun vehemenza; ma quella giada aveva el fatg il quint senza l’ustier. Aurell ha piglià ses agressur ed al ha auzà ad aut sco dad auzar in uffant. In auter Tudestg ha vis quai ed è vegnì cun ravgia vers Aurell per al attatgar; ma Aurell ha tschiffà er quel e tegnì uss ferm tuts dus ch’els na pudevan betg sa mover. El als ha anc dà ina strenschida che lur ossa è bunamain sfratgada; alura als ha el laschà liber e dà ina stumplada en il dies ch’els èn sgulads in lung toc e crudads cun il nas per terra. Els èn stads si e s’allontanads immediat; els n’avevan betg il curaschi d’attatgar danovamain in adversari ch’aveva ina tala forza. Aurell era stà preschent a l’entira battaglia dals electurs; pertge ch’el na vuleva betg bandunar Claustra avant quels da Serneus. Durant la baruffa era el diversas giadas sa stentà da separar ils cumbattants e d’animar quels a la pasch. La saira è el alura ì en cumpagnia cun ils auters da Serneus a chasa sia. Nagin n’als aveva mulestà sin lur via, tuts èn arrivads sauns a chasa; ma intgins purtavan nodas blauas en fatscha, quai che cumprovava ch’els eran sa participads activamain da la baruffa.

Emerita aveva spetgà cun impazienza ed anguscha il return da ses Aurell; ella temeva ch’i pudess esser succedì ina disgrazia cun el ed era diversas giadas ida cun la pitschna Victoria in bel tschancun vers Claustra per inscuntrar il consort. Udind alura la ramur ed il fracass che faschevan ils Tudestgs che returnavan da Claustra da vart da Mezzaselva, è ella fugida a chasa cun sgarschur. Cur che Aurell è finalmain arrivà saun e frestg a chasa, è la paupra dunna stada fitg leda. Aurell l’ha raquintà co ch’era passada la tschentada a Claustra, ed Emerita, udind da quellas barbarias, ha rugà Aurell cun larmas en ils egls: «Navair, char Aurell, ti na fatschentas mai pli ina tala festa en questa vallada! Nus n’avain en Surses betg tut ils umens ch’èn anghels, ma ils umens dal Partenz ma paran tuttina anc pli selvadis, surtut quests Tudestgs ch’han manieras in pau groppas.» Aurell l’ha respundì ch’el sez n’haja nagin plaschair da sa participar in’autra giada da talas radunanzas e dad esser testimoni da talas scenas ed ultra da quai esser en privel da sez esser cumpiglià en talas litas.

L’alteraziun che regiva uss en il Partenz en consequenza da la tschentada era fitg gronda e laschava tegnair novas disgrazias, sche umens da las diversas partidas duessan s’inscuntrar qua u là per via. Il prefect austriac ha previs quai ed era fermamain decis da metter terms a quellas agitaziuns. L’emprim di suenter la tschentada ha el fatg citar tut ils cuvitgs da las diversas vischnancas en sia residenza, il chastè da Putz, e quai sut smanatscha da greva paina, sch’els na duessan betg cumparair exactamain a l’ura fixada. Ils umens èn cumparids ed il prefect als ha communitgà ch’els duain far public en lur vischnancas che quels che provocheschian u sa participeschian vi d’ina u l’autra baruffa pervi da la tschentada cun umens da la cuntrapartida, hajan da spetgar il pli rigurus chasti; el als laschia immediat metter en fermanza ed als tegnia en stretg arrest en sia tur, fin ch’els sajan guarids da lur spiert da rebelliun. Questa smanatscha n’ha betg mancà da far impressiun sin il pievel; pertge ch’il prefect austriac aveva anc gronda pussanza en il Partenz e possedeva er ils meds d’exequir sias smanatschas. Che la tur en il chastè da Putz na saja betg in’abitaziun fitg agreabla, quai avevan gia experimentà diversas testas quadras che n’avevan betg vulì sa suttametter a l’urden ed a las leschas. En questa maniera èsi reussì al prefect, che vegniva sustegnì en quest reguard da l’entir magistrat, da restabilir exteriuramain il ruaus ed impedir acts da violenza. I deva bain anc qua e là inqual discrepanza tranter ils umens, ma plitost tranter quels da la medema naziunalitad. Cun ils Rumantschs avevan er intgins Tudestgs votà, e cun ils Tudestgs inqual Rumantschs; quels èn vegnids considerads sco traditurs da lur naziunalitad e persequitads, cur ch’els sa laschavan vesair tar lur adversaris politics.

Aurell Codain ha fatg il ferm propiest da mai pli sa participar d’ina tschentada en il Partenz ed è restà fidaivel a quel. Questas baruffas a chaschun da la tschentada èn anc sa repetidas blers onns; l’onn 1489 ha l’archiduca Sigmund fatg publitgar in’ordinaziun davart l’elecziun dal mastral a Claustra, tenor la quala l’elecziun d’in mastral rumantsch aveva d’alternar ils proxims onns cun quella d’in tudestg. Pli tard han ils Tudestgas acquistà la pluralitad ed il mastral rumantsch da Claustra è vegnì mess en fossa per adina, cumbain che la lingua rumantscha è en diversas vischnancas dal Partenz anc sa mantegnida fin en il 17avel tschientaner. Serneus e Sievgia èn stadas las ultimas vischnancas ch’han emblidà lur lingua rumantscha.


V.
[edit]

La stad da l’onn 1521 è stada bellischma ed abundanta; ina bell’aura cuntinuanta regiva en nossas bellas muntognas reticas, savens interrutta d’urizis fritgaivels che bagnavan la terra e faschevan prosperar la vegetaziun sco darar. La racolta dal fain era stada fitg ritga ed er ils ers faschevan ina stupenta cumparsa. En la segunda mesadad da l’avust cuvriva gia in bel rasdiv la prada, ed ils purs eran en blers lieus en embrugl, co metter sut tetg questa quantitad da pavel, avend els quasi emplenì lur clavads be cun il fain. Er en las alps stevan ils muvels fitg bain, avend pastg pli che avunda; perquai regiva er ina tscherta cuntentezza tranter il pievel, vesend quel remuneradas sias lavurs e stentas. Ils animals da chatscha, las selvaschinas, eran quest onn fitg numerus e percurrivan las muntognas en bellas scossas, ed ils chatschaders s’allegravan e speravan da far quest onn ina buna chatscha. Er ils flums eran da quel temp pli ritgs da peschs che da preschent; ils pestgaders na possedevan da lez temp betg utensils da pestga uschè adattads sco ils pestgaders da noss temp e na savevan oramai betg far talas devastaziuns tranter ils abitants da l’aua.

La saira d’in bel di d’avust sa chattava ina viagiatura en via da Serneus a Claustra; ella purtava in chanasteret vi dal bratsch e passava cun pass lev ed elastic per la senda da vart sanestra da la Landquart ramuranta. La viandanta era ina figura fitg plaschaivla; ella era da gronda statura e schlanca. Sia fatscha era fitg bella, ses egls gronds d’ina magica colur blaua; ses chau era cuvert d’ina stupenta chavallera brina, bain regulada ed ornada tenor la moda dal temp. Sia vestgadira era simpla, ma propra e fatga da ponn, sco che purtavan ils purs da la vallada. Sia rassa da cadisch brin cotschen era in pau curta e gnanc arrivava fin la nusch dal pe. Vi da la part superiura dal corp purtava ella ina furma da corset da colur naira, fermà davant al sain cun cordas cotschnas. Sia bratscha era cuverta fin al cumbel da las bellas mongias alvas da la chamitscha. La viagiatura era anc fitg giuvna, cumbain ch’ella fascheva la cumparsa d’ina persuna sviluppada. Sia vista mussava l’aspect da tristezza e la deva ina tscherta melancolica che la fascheva anc pli interessanta.

La viagiatura era apaina in quart d’ura davent da Claustra, nua ch’ella vuleva ir, cur che l’han inscuntrà dus chavaliers che chavaltgavan aval vers Serneus. Observond la giuvna ils chavaltgaders, è ella passada sin in tschispet sper la senda, per als laschar passar. Arrivads tar la matta, ha l’emprim dals chavaliers fermà ses chaval e ditg a ses cumpogn: «Ma di, tgi è quella bella flur sper la via, quella fina rosetta sco che jau n’hai mai vis ina sumeglianta en questa vallada?» Il segund chavalier è sa stgisà ch’el n’enconuschia betg questa viola plaschaivla. Quest curt discurs avevan ils chavaliers fatg en lingua tudestga e la giuvna, na chapind betg quests pleds, è restada perplexa, vesend ch’ils chavaltgaders na vulevan betg cuntinuar lur viadi; ella è sa vieuta vers las chaglias per passar tras quellas e guntgir ils chavaltgaders; ma avant ch’ella possia exequir ses plan, l’ha l’emprim chavalier dumandà insatge en lingua tudestga. La giuvna ha squassà il chau per far chapir l’interrogatur ch’ella na chapeschia betg tge ch’el veglia. Ma quest chavalier n’era nagin auter ch’il prefect austriac ch’abitava en il chastè da Putz. Ses accumpagnader ch’aveva immediat realisà che la giuvna na chapiva betg tudestg, l’ha ditg en in rumantsch in pau corrupt: «Co has ti num, bella matta, e nua vuls ti ir?» La giuvna è sa vieuta vers il chavaltgader ed ha respundì cun vusch sonora: «Jau vom a Claustra.» «E tes num?» «Ins ma numna Victoria», è stada la curta resposta da la viagiatura. «Quai è gist il dretg num per tai; ti fas l’emprim mument ch’ins ta vesa conquistas; ma nua es ti da chasa?» «Mes bab ha sia dimora a Serneus.» «E tgi è tes bab?» «Mes bab sa numna Aurell Codain.»

Il chavalier ha relatà quest discurs al prefect en lingua tudestga, e quest ultim ha fatg dumandar la giuvna tras ses accumpagnader cun tge che ses bab s’occupia. Victoria la ha respundì frestgamain che ses bab fetschia il pur, saja però er pestgader e chatschader. Il chavalier giuven l’ha ditg, suenter avair discurrì in pèr pleds cun il prefect: «Quest signur, il prefect en il chastè a Putz, giavischa che tes bab al duaja er purtar inqual buna selvaschina ed inqual bun pesch, el paja bain per da questas delicatessas.» Avend ditg quests pleds, èn ils chavaliers chavaltgads vinavant e Victoria ha cuntinuà sia via vers Claustra; ella aveva en ses chanaster in bel scarun da circa quatter crennas ed intginas litgivas ch’ella dueva purtar en il convent. Sias fatschentas ha Victoria prest gì finì ed ella ha festinà da returnar a chasa a raquintar a ses bab da ses inscunter cun ils dus chavaliers. Il bab ha piglià tema, udind da sia figlia ch’il prefect giavischia da cumprar da ses peschs e da sia selvaschina. Il prefect gieva sez gugent a chatscha e n’aveva betg basegn da cumprar selvaschina d’auters. Er peschs aveva el en mintga cas en abundanza; pertge che ses servients pestgavan savens ed la pudevan furnir peschs avunda per sia maisada. Aurell ha laschà vegnir endament che quest signur pudess forsa vulair giavinar sia Victoria en ses chastè per auters motivs. El enconuscheva memia bain ils utschels dals chastels; perquai n’aveva el mai tramess sia figlia en quels cun peschs e selvaschina e l’aveva adina tegnì tant sco pussaivel a chasa; be a Claustra en il convent la trametteva el bainduras cun selvaschina e peschs. Aveva el da vender pli bler, sche gieva el sez tar la signuria da las vischnancas vischinas cun ses chanaster

El aveva sez fatg tristas experientschas avant quindesch onns cun da quels signurs. In tal era ina giada vegnì en sia chamona sut il pretext da cumprar in chavriel ed aveva en si’absenza fatg tals affrunts a sia consorta Emerita ch’ella era vegnida malsauna da la tema e dals affrunts e n’aveva mai pli pudì recuperar sia cumpletta sanadad. Suenter dus onns da suffrientscha è Emerita morta da l’etisia, chaschunada da la tema ed anguscha tar quest inscunter cun quest um sfranà. La tristezza dad Aurell era stada fitg gronda; el era uss sulet cun sia pitschna Victoria ch’era pauc pli che quatter onns veglia. Tgi dueva pertgirar ed educar la frestga mattetta, cur ch’il bab era absent en sias lavurs? El na pudeva betg prender ses uffant cun sai a la chatscha ed a la pestga; e cur ch’el aveva dad ir cun ses gudogn en las diversas vischnancas dal conturn, na pudeva el betg laschar ses uffant sulet a chasa. L’emprim mument è el sa resolvì da vender sia chasetta e ses funs a Serneus e returnar a Sur cun ses uffant; ma el n’ha betg chattà en quest mument in cumprader solid ed er nagin affittader. En quest embrugl è el sa decidì da manar sia pitschna Victoria a Sur tar sia sora Lidia che viveva anc. El ha er exequì quest plan ed è viagià cun ses uffant a chasa. A Sur han ins retschet Aurell e sia mattetta cun bratscha averta, e la sora e la famiglia Codain èn stads pronts da guardar dal pauper orfen. Aurell aveva pudì star mo paucs dis a Sur ed è alura puspè returnà a Serneus per manar là ina vita solitaria sco in eremit. Otg onns era el stà sulet en sia chasetta ed aveva manà ina trista vita. Alura ha el retschet novas da Sur che sia sora saja sin murir, ed el è immediat sa rendì a Sur per manar enavos sia figlia en il Partenz, essend ch’el n’aveva mai chattà in’occasiun da pudair vender ses effects a Serneus.

Cur ch’el è arrivà a Sur, era sia sora gia morta e sepulida; sia figlia Victoria ha el chattà gia gronda e ferma; la tatta l’aveva er educà ed instruì bain en las lavurs da chasa. La famiglia Saragn ha partì uss la facultad da la mamma, ed Aurell ha prendì possess da la part che tutgava a sia Victoria. La chasa da la vaiva Lidia Saragn aveva tutgà a Victoria. Aurell ha remess tut sias chaussas a Sur a ses frar ed è returnà a Serneus cun sia Victoria ch’era uss abla da procurar per las lavurs las pli necessarias da l’economia. Uss manava Aurell Codain ina vita bler pli agreabla che durant ils onns cur ch’el abitava qua sco in um abandunà da tut il mund. Sia figlia era ses plaschair, ses mund; ma quella fascheva er tut ses pussaivel per esser degna da l’immensa amur ch’il bab la demussava. Ma il bab stueva sa smirvegliar, cun tge adestrezza che sia figlia manava sia pitschna economia; ella saveva cuschinar pulitamain, saveva filar, cuser e far cun stgaina quasi sco ina dunna creschida. Sia buna tatta l’aveva er instruì l’ultim temp in pau en il taisser, cumbain che questa lavur surpassava quasi la forza d’ina figlia da mo dudesch onns. Per che sia figlia sa perfecziuneschia in pau meglier en quest’ultima lavur, l’ha il bab tramess intgins mais tar ina tessunza enconuschenta ch’abitava en lur vischinanza. Suenter in onn ha Aurell cumprà in taler a sia Victoria, e quella era uss abla da taisser tut quai ch’era necessari per lur economia. Filar e taisser eran uss las lavurs principalas da la giuvna, avend il bab laschà far ils ultims onns be paucas tailas, essend che tut, il filar e taisser, era collià per el cun custs. Entras diligenza constanta eri reussì a la giuvna Victoria da far ina bella provisiun da lenziel e da tailas da launa. Er il pitschen funs ch’era enturn la chasa lavurava Victoria quasi tut suletta, cun excepziun da las lavurs pli grevas, ed uschia aveva il bab buna peda da s’occupar cun la chatscha e la pestga e da tschertgar auter gudogn. En questa maniera fascheva Aurell Codain progress en sias finanzas; el n’è betg daventà in ritgun, ma ha tuttina fatg mintg’onn in pitschen avanzament en si’economia.

Victoria è sa sviluppada onn per onn mirvegliusamain, e cun sedesch onns era ella ina matta creschida e fascheva ina cumparsa sco ina da ventg onns. Ella era en mintga cas la flur da las mattas da Serneus, e dapli ch’in mat da Serneus aveva ses egl sin la bella giuvna; ma Victoria viveva dal tuttafatg retratga e na frequentava betg cumpagnias sch’ella na stueva betg. Era il bab a chasa, fascheva ella ad el cumpagnia, era el absent, na bandunava ella mai la chasa, anzi ella era semper occupada cun ina lavur, e la lavur n’è mai ina nauscha cumpagnia. Da dumengias e firads suenter gentar accumpagnava ella il bab sin sias excursiuns ch’el fascheva per spiunar in u l’auter lieu adequat per sia chatscha en las muntognas; ma il pli gugent accumpagnava ella il bab, cur ch’el gieva a pestgar; ella sezza aveva plaschair da pestgar. Essend lur chasetta betg lontan da la Landquart, era ella disada a la ramur dal flum ed aveva er ses plaschair da guardar en il viv gieu da las undas. Era ella occupada mo cun lavurs manualas, seseva ella savens sin ina platta a la riva dal flum e laschava sgular sia roda da filar, entant ch’ella considerava cun plaschair la rapida cursa da l’aua. Tgi che l’observava, l’avess pudì tegnair per ina nimfa. Ma cur che Victoria veseva a s’avischinar insatgi ester al lieu, nua ch’ella sa chattava, sa retirava ella immediat en sia chasetta. Quai fascheva ella per guntgir l’importunitad da giuvens che l’avevan mulestà diversas giadas cur ch’ella era ina matta d’apaina quindesch onns.

Paucs dis suenter l’inscunter da Victoria cun il prefect e ses accumpagnaders, ha il prefect tramess in servient tar Aurell Codain cun la supplica da vulair al furnir per la dumengia proxima in per crennas peschs da la meglra qualitad per in banchet en il chastè da Putz. N’essend il bab quel mument betg gist a chasa, ha Victoria respundì al servient ch’i vegnia probablamain ad esser nunpussaivel al bab da pudair furnir ils peschs desiderads; el haja gia empermess intginas crennas als conventuals da Claustra, e damai ch’il bab saja anc occupà cun autras lavurs d’economia e n’haja betg savens peda dad ir a pestga, sche fetschia il signur prefect meglier d’empustar quels peschs tar in auter pestgader; i saja intschert, schebain ses bab possia furnir er mo ina crenna da quels. Il servient è s’absentà, ma gia l’auter di è cumparì il chavaltgader ch’aveva accumpagnà tschel di il prefect en chasa dad Aurell Codain en num dal prefect per supplitgar quel da vulair servir questa giada al prefect ils peschs empustads. Essend il bab quel di gist a chasa, ha Victoria bandunà la stiva ed è ida giu en iert per anc far ina lavuretta. Avend il mess dal prefect externà il giavisch da quest ultim, ha Codain respundì ch’el na possia betg empermetter da servir al signur prefect; sch’el piglia blers peschs, sche veglia el purtar tants en il chastè sco ch’i al vanzian suenter avair servì il convent da Claustra, al qual el haja gia empermess avant in’emna d’al proveder cun peschs er sin dumengia proxima. Empermetter ed a la fin betg tegnair pled, quai na possia el betg far. Sch’il signur prefect veglia esser segir da vegnir provedì cun questa martganzia, el al cusseglia d’empustar quella ad uras tar in auter pestgader. Tut supplitgar da vart dal mess dal prefect è stà invan; Aurell ha sincerà ch’el na possia betg far autras empermischuns. Il mess è s’absentà.

Bandunond la chasa, ha el observà la bella Victoria en l’iert, occupada cun rugalar in’eretta cun flurs; el è sa fermà davant l’iert ed ha contemplà cun plaschair la stupenta giuvna. «O mia bella matta», ha el ditg, stond a la saiv da l’iert, «na ma vulais betg dar in matg da Vossas bellas flurs? Jau As rog, ma dai in pèr da questas magnificas flurs che ma paressan anc pli bellas pli charas, sche jau las retschavess da Voss maun!» Victoria è s’auzada ed ha contemplà s’encotschnind il giuven che pareva da tragutter ella cun si’egliada; senza dir pled ha ella clegì intginas bellas flurs, las ha lià ad in matg e purschì al supplitgant ch’ha fatg in grond enclin davant la matta, exprimind ses engraziament a la giuvna. El vuleva cuntinuar cun si’adulaziun vers la giuvna; ma en quel mument è il bab sortì da chasa e s’avischinà a l’iert, ed il mess dal prefect ha preferì da s’absentar; el na vuleva betg leventar disfidanza en il bab da la giuvna. Observond il bab però il matg flurs ch’il giuven tegneva anc en maun, ha el admonì Victoria da betg esser in’autra giada uschè liberala cun sias flurs; oravant tut a tals signurs na duaja ella mai pli regalar ina flur. Victoria è sa stgisada, schend ch’ella n’haja betg dastgà snegar las flurs a quest um che l’haja supplitgà per quellas.

Ma il bab l’ha ditg: «Ma en il futur na fas ti betg pli quai, sche ti vul obedir al bun cussegl da tes bab ch’ha fatg tristas experientschas cun da quella sort da signurs.» Victoria ha sbassà il chaun, sentind ch’il bab aveva raschun.

Aurell Codain è sa fatschentà ils proxims dis spezialmain cun la pestga e malgrà ch’il temp era disfavuraivel a quella, ha el fatg ina ritga preda. Cur ch’è arrivada la sonda, ha el tramess sia figlia Victoria a Claustra cun ils peschs empustads, ed el sez è anc sa rendì en il chastè da Putz cun trais crennas da las pli bellas litgivas che la Landquart furniva. Si’accoglientscha en il chastè da Putz n’è betg stada tant agreabla; il cuschinunz al qual el ha surdà ils peschs vuleva cumenzar a martgadar quels e na vuleva betg pajar la taxa usitada. Aurell ha smanatschà ch’el giaja a chasa cun sia martganzia, sch’ins n’al veglia betg pajar sco per il solit. Durant che Aurell era en cuschina tar il cuschinier, è il prefect passà per il corridor, ed Aurell ha prendì la libertad da pledentar quel e sa lamentar dal cuschinunz che n’al veglia betg pajar per ils peschs empustads tant sco ch’el retschaivia dapertut per quels. Il signur prefect al ha dumandà tgi ch’el saja, e numnond Aurell ses num, è el stà tut perplex, schend ch’el haja cret ch’el tramettia sia figlia cun ils peschs, la quala el avess enconuschì. El duaja perdunar ch’il cuschinier n’al haja betg enconuschì. Alura ha el dà l’ordra al cuschinier da pajar ad Aurell Codain quai ch’el dumondia per ils peschs. A quest ultim ha el ditg: «Sche Vus avais ina giada u l’autra abundanza da peschs, sche tramettai be Vossa figlia cun quels en mes chastè; peschs pudain nus adina duvrar, er cur che nus n’avain betg in banchet.» Il prefect è ì en sia stanza e Codain ha bandunà il chastè cun la resoluziun da mai pli passar en quel ed anc bler main da trametter sia giuvna figlia en ina tala tauna.

Entant ch’il bab era sa rendì a Putz, era sia figlia ida a Claustra cun ils peschs per il convent. Avend fatg sias fatschentas, è ella sortida dal convent per sa render a chasa. Sa vulvend sin via vers la senda che manava da Claustra a Serneus, ha ella inscuntrà in giuven ch’è sa fermà e l’ha salidà. Victoria ha immediat enconuschì il giuven ch’era nagin auter ch’il chavaltgader ch’aveva accumpagnà il prefect quella giada cur ch’ella aveva entupà quels dus chavaliers. Ma oz purtava il giuven tut autra vestgadira; el era bain vestgì, ma be a la moda dals purs da la cuntrada. El era il figl dal pur bainstant Gian Ramèr da Claustra, oriund da l’Engiadina Bassa; quel aveva maridà ina giuvna tudestga a Claustra ed alura acquistà il dretg da vischin en questa vischnanca. Sia famiglia n’era betg fitg numerusa; el aveva mo dus figls ed ina figlia. Cumbain ch’il bab era in Rumantscha, eran ils uffants vegnids educads en la lingua tudestga, essend che la mamma na saveva betg rumantsch. In pau rumantsch avevan ils uffants emprendì sin via d’auters uffants rumantschs; ma els discurrivan mo in dialect rut e n’avevan, ina giada pli gronds, nagin plaschair da discurrer la lingua da lur bab. A l’entschatta da ses domicil a Claustra era Gian Ramèr stà in aderent da la partida rumantscha; ma essend tut la parentella da sia dunna tudestga, è el daventà indifferent envers il Rumantsch, e pli tard votava el alura cun ils Tudestgs, vesend che ses uffants eran denaziunalisads e na mussavan nagin interess per il rumantsch. Il giuven, dal qual nus avain fatg menziun, aveva 24 onns, ed essend in pau ambizius, s’occupava el gia cun chaussas d’elecziuns ed era in grond e vehement inimi dals Rumantschs. Roman, uschia sa numnava il giuven Ramèr, aveva giudì in pau scola en il convent da Claustra, ed era sa sviluppà bain en tuts rapports; el era in giuven da bellissima cumparsa e chapiva er fitg bain da sa conversar cun auters cur ch’el aveva la buna luna; ma daspera era el d’in temperament sanguinic e pudeva savens daventar fitg vehement. Aveva el ina giada fatg si’opiniun sur ina chaussa, sche era el testard e na sa laschava betg instruir, gnanc dad umens ch’avevan pli gronda experientscha ch’el sez. Aveva el ina giada concepì in plan, in’idea, na desistiva el betg uschè tgunsch da quella. Il prefect austriac ch’era savens a Claustra aveva vis là in di quest giuven; el è s’infurmà davart la famiglia da quel, ed udind che Roman Ramèr haja frequentà intgins onns la scola dal convent, ha el tschertgà da prender il giuven Ramèr en ses servetsch. Il bab, Gian Ramèr, ha consentì da laschar entrar ses figl Roman en servetsch tar il prefect a Putz. Avant dus onns era Roman vegnì en il chastè da Putz e stueva quasi adina accumpagnar il prefect, cur che quel fascheva excursiuns u visitas en las diversas vischnancas dal Partenz; gea, el al aveva diversas giadas accumpagnà a Cuira ed ina giada fin a Briganza. Essend però il prefect in um superbi e despot che n’enconuscheva zunt nagin resguard envers ses servients, è Roman Ramèr vegnì unfis da star sut questa disciplina rigurusa, ed el ha be spetgà ina buna occasiun da prender sia demissiun. Giond avant paucs dis a fin il segund onn da ses servetsch, è el cumparì davant il prefect ed al ha declerà ch’el n’haja betg l’intenziun da servir pli ditg, el veglia ir a chasa sia. Il prefect ha fatg tut ses pussaivel per retegnair il giuven en ses chastè, ma invan, Roman ha bandunà l’ultim di da ses servetsch Putz ed è returnà a Claustra tar ses geniturs. Quels èn stads surstads da vesair uschè nunspetgadamain lur figl en lur mez, ma n’èn betg s’opponids a sia voluntad da restar a chasa. Il vair motiv per il qual Roman aveva bandunà ses servetsch n’ha el palesà a nagin, el al ha tegnì zuppà en ses cor; ma nus al dastgain tradir: Victoria Codain era la culpa principala ch’il giuven Ramèr aveva bandunà uschè nunspetgadamain il chastè da Putz. Da quel di ennà cur ch’el e ses signur l’aveva entupà tranter Serneus e Claustra, era sa dasdà en ses cor in’inclinaziun ardenta per questa matta superbia ch’el n’aveva mai vis fin uss. Il discurs ch’il prefect ha fatg cun el suenter quest inscunter cun la bella giuvna, al ha laschà supponer ch’il prefect haja nauschas intenziuns vers la matta, ed el ha immediat prendì la resoluziun da proteger la giuvna d’eventualas persecuziuns da vart dal prefect e da sez acquistar questa bella flur, sch’ella appartegnia ad ina famiglia decenta.

El aveva quel di vis a passar Victoria tras Claustra ed entrar en il convent ed è alura sa postà en via per inscuntrar la giuvna cur ch’ella sortia dal convent. El era decis d’accumpagnar la matta a Serneus per chattar in’occasiun da discurrer cun ella. Avend salidà la giuvna, ha el ditg ch’el viagia er a Serneus, e sch’ella al permettia, sche la veglia el accumpagnar. Victoria è s’encotschnida e na saveva betg, tge ch’ella duaja respunder al giuven; ma suenter ina curta reflexiun, sa regurdond da l’avertiment da ses bab, ha ella respundì ch’ella n’haja betg basegn d’in accumpagnader; ella enconuschia sezza fitg bain la senda e n’haja nagin motiv da temair insatge sin sia via. Ma il giuven Ramèr n’ha betg sa laschà starmentar dals pleds da la giuvna, ed essend quella in pitschen toc sut il vitg, è el suandà ella e l’ha prest suatà. «Vus na stuais betg prender en mal, mia bella matta, che jau As sun suandà; jau stoss ir a Serneus pervi da fatschentas, e quest tschancun fan ins pli tgunsch en cumpagnia, surtut cur ch’ins ha l’occasiun da proteger ina bella matta che passa da la medema via. Sche jau na ma sbagl betg, hai jau avant curt temp inscuntrà Vus sin questa via in di, cur che Vus gievas a Claustra ed jau accumpagnava il prefect a Serneus. Vus essas bain la Victoria dal pestgader Codain a Serneus? I ma fa grond plaschair d’avair la chaschun da discurrer cun Vus. Tenor Voss num da famiglia n’essas Vus betg da Serneus; jau n’hai mai udì là quest num, cumbain che jau enconusch fitg bain il vitg.»

«Jau na sun betg da Serneus», ha Victoria respundì timidamain, «mabain da Sur en Surmeir. Mes bab ha cumprà in pitschen funs ed ina chasetta a Serneus, e nus abitain uss gia divers onns en quest vitg.» «Voss bab s’occupa cun la chatscha e la pestga, m’avais Vus ditg l’auter di; ma tge fa Vossa mamma?», ha il giuven dumandà. «Mia mamma è gia morta avant blers onns», ha la giuvna respundì. «Alura stuais Vus manar l’economia da Voss bab, sche Vus n’avais betg soras pli grondas», ha cuntinuà il giuven mirveglius. «Jau n’hai nagins fragliuns», ha la giuvna replitgà. «Pertge n’avais betg purtà peschs en il chastè da Putz, sco ch’il signur prefect aveva giavischà tschel di?», ha il mat vulì savair. Victoria al ha respundì che ses bab na l’haja betg vulì laschar ir en il chastè; el l’haja tramess a Claustra e saja alura sez ì a Putz. Il giuven Roman Ramèr ha fatg anc diversas dumondas a la giuvna, e quella las ha respundì cun tutta avertezza, vesend ch’il giuven sa depurtava decentamain. Il bel giuven ch’aveva ina buna maniera da sa conversar, ha fatg ina tscherta impressiun sin la giuvna innocenta. Ses viadi da Claustra a Serneus na l’aveva mai parì pli curt che oz en cumpagnia da quest giuven ch’ella n’enconuscheva betg. Ella al avess gugent dumandà co ch’el haja num, ma ella era anc memia timida da far quai ed ha supprimì la dumonda ch’ella aveva diversas giadas sin la lieunga. Arrivond ils dus viagiaturs en la vischinanza da Serneus, ha il giuven prendì cumià da la giuvna ed ascendì ina nova senda ch’al manava pli prest a Serneus.

Cur che Victoria è arrivada a chasa, era ella fitg pensiva ed abstracta; per sia fortuna n’era il bab betg anc arrivà a chasa, uschiglio fiss el franc s’accurschì l’abstracziun da sia figlia e l’avess examinà. Cur ch’il bab è arrivà pli tard, era Victoria sa calmada in pau, ma sentiva en ses cor ina pressiun; pertge ch’ella era oz per l’emprima giada sin il precint da tschelar insatge da ses char bab. Ella al ha relatà tge fatschentas ch’ella haja fatg en il convent a Claustra cun la martganzia da peschs, ma da ses inscunter cun il giuven Ramèr n’ha ella betg fatg menziun, calmond ses scrupel cun la stgisa ch’ella n’enconuschia betg ses accumpagnader e na sappia betg co ch’el haja num. Il bab era strac ed è prest sa mess a ruaus, e Victoria è er sa messa a letg, ma betg per durmir, mabain per siemiar da ses viadi da Claustra a Serneus. Er ils proxims dis aveva la giuvna da tuttas sorts fantasias e girava enturn sco ina somnambula; ella sezza na saveva betg propi, a tge ch’ella haja d’attribuir ina tala distracziun che la laschava bainduras far tut il cuntrari da quai ch’ella era intenziunada da far. Ella na saveva betg che questas agitaziuns eran las burascas ed ils cumbats che precedan l’aurora da l’amur naschinta. Uss ha il bab cumenzà a s’accorscher ch’i mancava insatge a sia figlia; el ha cret ch’ella saja indisposta e l’ha cusseglià da sa spargnar en la lavur per ch’ella na daventia betg dal tut malsauna. Che sia Victoria innocenta tegness tschelà dad el ina chaussa che pudess engrevgiar sia conscienza, da quai gnanc na pensava el.

La dumengia proxima, cur ch’è vegnida celebrada a Serneus ina festa ecclesiastica, ha Victoria accumpagnà ses bab en baselgia sco per ordinari. Arrivond bab e figlia sin cadruvi davant baselgia, steva in’entira retscha da mats davant la porta da la baselgia, e tranter quels ha Victoria er observà il giuven ch’aveva accumpagnà ella da Claustra a Serneus. Sortind suenter il servetsch divin da la baselgia, è Victoria sa fermada in mument sin cadruvi per spetgar ses bab. Ella ha er prest chattà adagur quel davant la porta, nua ch’el discurriva cun in pur enconuschent. Ella è sa vieuta per far in pèr pass ed ha inscuntrà ses accumpagnader Ramèr che fascheva sco sch’el avess da spetgar sin insatgi. Il giuven l’ha salidà cun intgins pleds, pronunziads tut adascusamain, ma ha evità da laschar accorscher ils preschents ch’el enconuschia la giuvna. Victoria è sa festinada dad ir vinavant per zuppentar dals auters si’agitaziun ch’avevan chaschunà quests paucs pleds dal giuven.

La finala è ella sa vieuta per guardar sch’il bab vegnia prest, ha però observà ch’il giuven discurriva cun in’autra giuvna ch’ella enconuscheva. Ses bab è alura prest vegnì, ed ella è ida cun quel a chasa. Suenter gentar è il bab sa mess a durmir, essend el fitg stanchel da las lavurs stentusas ch’el aveva fatg ils ultims dis; ma Victoria ha ditg al bab ch’ella veglia ir a vespras ed ha bandunà la chasa cur ch’ils zains avevan tutgà la segunda giada. Arrivond a la baselgia, ha ella inscuntrà casualmain la matta, cun la quala il giuven Ramèr aveva discurrì suenter messa. Victoria l’ha salidà, enconuschend ella fitg bain questa giuvna, e l’ha dumandà tgi che quel giuven saja, cun il qual ella haja discurrì suenter messa sin cadruvi. La giuvna ha respundì che quai saja ses parent, Roman Ramèr da Claustra. Victoria è stada cuntenta da l’infurmaziun retschavida, essend uss en il cas da s’infurmar dal giuven en in auter lieu. Arrivada a chasa sia, era il bab gia en pe ed ha declerà ch’el veglia anc far ina spassegiada, sch’ella al veglia accumpagnar; Victoria ha però declerà ch’ella veglia pli gugent star oz a chasa, ed il bab è alura partì sulet per far in gir en la muntogna.

Il bab da Victoria n’era betg partì daditg, cur ch’il giuven Roman Ramèr è cumparì en chasa dad Aurell Codain sut pretext da vulair discurrer insatge cun quel; ma en vardad vuleva el visitar Victoria nundisturbadamain, avend el vis a passar il bab da quella tras il vitg a prender la via vers la muntogna. El aveva sinaquai immediat bandunà la chasa da ses parents per empruvar d’arrivar tar la giuvna ch’occupava sia fantasia di e notg. Vesend Victoria ed entrar il giuven en stiva, è ella s’encotschnida ed ha piglià ina gronda tema. Il giuven l’ha salidà gentilmain ed ha externà ses giavisch da discurrer cun il bab. Victoria ha ditg ch’il bab saja absent e na returnia probablamain betg avant la saira, essend intenziunà da far in gir en las muntognas. Il giuven ha fatg sco sche quai al displaschess fitg, n’ha però mussà nagina prescha da bandunar la stiva, mabain contemplà intginas armas da chatscha che pendevan vi da las paraids da la stiva. Avend admirà in mument in bel artg ed intginas frizzas, è el sa vieut vers la giuvna e l’ha dumandà: «Tgi furnescha a Voss bab questas bellas frizzas da chatscha?» Victoria al ha respundì che l’artg e las frizzas haja il bab sez fatg; el na cumpria mai da quellas chaussas. «Fa el er talas chaussas ad auters per pajament?», ha Roman cuntinuà il discurs. «Gea», ha Victoria respundì, «pir avant paucs dis ha el fatg in artg e diversas frizzas per il chastellan da Solavers.» Il giuven ha ludà sur mesira questas bellas armas, e Victoria è sa sentida fortunada, udind a ludar la lavur da ses bab, ed ella è uss sa mussada main timida vers il giuven. Quel ha observà quai ed ha cumenzà a dir ch’el haja udì en divers lieus che Aurell Codain saja il meglier chatschader e pestgader da l’entira vallada ed anc daspera in um galant che na surtaxeschia betg sia martganzia cur ch’el haja da vender peschs e selvaschinas. Cun ina tala clav, cun il laud dal bab, ha Ramèr avert il cor da la figlia. El aveva gia l’emprima giada cur che la giuvna al aveva vis fatg impressiun sin ella, ma uss, discurrind el cun tal respect e tala renconuschientscha dal bab, al ha Victoria prendì per in bun ami ed al ha envidà da seser a maisa, ed il giuven ha immediat obedì a quest invit. El è sa profità da la buna occasiun da tender ses latschs a la matta innocenta. Il discurs è sa muvì d’ina chaussa a l’autra, ed il giuven n’ha betg emblidà d’entaisser qua e là inqual lusingia vers la giuvna. Cur ch’el è finalmain s’auzà per s’allontanar, ha el purschì il maun a la giuvna e strenschì il maun da quella cun gronda famigliaritad; Victoria steva qua senza pudair far resistenza; tut quai ch’il giuven scheva, penetrava en ses cor ed al stgaudava mirvegliusamain. En tut ses far e discurrer era il giuven restà en ils limits da la pli rigurusa decenza, da maniera che Victoria n’aveva nagin dubi che Roman Ramèr saja en tuts rapports in giuven galant. Bandunond la giuvna, ha el supplitgà ella da vulair empustar en ses num in artg e trais frizzas dal bab e da dir a quel ch’el giavischia quellas chaussas en term da duas emnas, essend el intenziunà dad ir il proxim mais a la chatscha da chamutschs. Victoria ha accumpagnà il giuven fin la porta da la chasa ed è alura restà là fin ch’il giuven è stà svanì ord vista; ella è alura returnada en stiva per deditgar in mument a dultschs sentiments ch’emplenivan ses cor.

La saira a bun’ura è il bab arrivà a chasa, e Victoria al ha communitgà ch’in tschert Roman Ramèr da Claustra saja stà qua ed haja empustà in artg e trais frizzas, e che l’empustader giavischia d’avair questas chaussas en duas emnas. Il bab ha ditg ch’el veglia senz’auter far quai, el fetschia gugent questa lavur che na saja betg greva ed al portia a proporziun bun gudogn. Cumbain che Victoria era sa dada tutta stenta da restar tranquilla ed indifferenta cun far a savair quest’empustaziun, è il bab tuttina s’accurschì che sia figlia sa chattava en ina tscherta alteraziun; el n’ha però ditg nagut, ma è sa resolvì da far attenziun sin sia figlia ch’al pareva d’esser sa midada. El è gia sa mess il di proxim a la lavur e fatg il bellissim artg, e l’auter di ha el fatg trais frizzas cun pizs gizs sco ina guglia. Avend finì quella lavur, ha el ditg a sia figlia: «Sch’il chatschader vala insatge, sche sa el franc tutgar ils chamutschs cun questas armas.»

Las duas emnas n’eran betg anc passadas che Roman Ramèr è arrivà ina saira a Serneus per quellas. Per cas n’era il bab da Victoria betg a chasa en quest mument ed ella ha sezza stuì remetter quellas a l’empustader. Quel las ha considerà cun tutta attenziun e declerà ch’ellas al plaschian fitg bain. Dumandond Victoria tge ch’ellas custian, ha quella ditg ch’ella na sappia betg quai; el possia rugalar quella chaussa in’autra giada, cur ch’il bab saja a chasa. Roman Ramèr è puspè sa profità da l’occasiun ed è sa conversà ditg e bain cun la giuvna ch’era fitg beada da vesair ses bun ami, per il qual ella tegneva il frestg giuven da Claustra. Lur conversaziun è daventada adina pli intima, e cur ch’il giuven ha la finala bandunà la chasa dad Aurell Codain a Serneus, era el persvas d’avair conquistà il cor da la giuvna Victoria.

Suenter paucs dis è Roman Ramèr cumparì ina saira danovamain en chasa dada Aurell Codain sut pretext da pajar las armas retschavidas. Codain ha fatg in pretsch discret ed il giuven ha pajà quel senza martgadar. El ha raquintà alura al Codain ch’el saja intenziunà dad ir a la chatscha da chamutschs, e Codain ch’enconuscheva quella chatscha da fund, al ha communitgà sias experientschas fatgas sin questa chatscha. Ramèr al ha engrazià per ses buns cussegls, al segirond ch’el veglia observar quels. Bandunond la chasa ha il giuven Ramèr squassà il maun dad Aurell e strenschì quel da la Victoria. Codain ha ditg a sia figlia, cur ch’il giuven è stà sortì: «Quai ma para d’esser in brav giuven, e sche jau na ma sbagl betg, è el da buna famiglia. Ses bab è ina giada stà elegì en il magistrat e giauda buna stima a Claustra. Ma quai che na ma plascha betg, è ch’el tegna cun la partida dals Tudestgs, cumbain ch’el sez è in Rumantsch. Sche jau na ma sbagl betg, èn quests Ramèrs da Claustra parents dals Josts qua a Serneus. Quest giuven Roman è stà in temp en servetsch tar il prefect austriac a Putz e sto pir da curt avair bandunà quel; pertge ch’el ha fatg quai, nagin che na sa. En il chastè da Putz vegniva el tegnì quasi sco in signur ed aveva savens occasiun da far bels viadis a chaval cun il prefect.» Victoria ha taschì e n’ha betg laschà percorscher ses bun bab che Roman aveva discurrì cun ella da ses segiurn en il chastè da Putz.

Ils proxims dis è il bab Codain ì a la chatscha da chamutschs e fatg fitg buna preda. El ha en paucs dis gì tschiffà quatter bels chamutschs. El era intenziunà d’ir anc inqual dis a la chatscha, ma nunspetgadamain è l’aura sa midada; in vehement favugn ha cumenzà a ramurar tras las muntognas ed il firmament è vegnì cuvert da nivels nairs pesants che smanatschavan mintga mument da trametter plievgia. L’ultim di è Codain s’occupà cun pestgar ed ha fatg buna racolta. Il di sequent hai cumenzà a plover starmentusamain e tuttenina hai er anc cumenzà a tunar fitg vehementamain. Codain ch’enconuscheva fitg bain las ensainas da l’aura, ha prevedì ina plievgia cuntinuada che pudeva facilmain chaschunar qua e là en la muntogna inqual catastrofa: bovas, flums da glitta e glera, inundaziuns e sumegliantas calamitads. E pelvaira, Codain aveva gì raschun; la Landquart ha cumenzà a ramurar, si’aua è daventada naira e pesanta e creschida e s’auzada rapidamain. Ils vischins da Serneus temevan che las undas furiusas dal flum pudessan destruir la punt. Els èn sa radunadas a la punt, armads cun segirs, zappins, zappas e zappuns per en cas da basegn pudair salvar lur punt nauscha. Er Aurell Codain è ì cun ils auters a la riva dal flum per guardar tge che saja da far per salvar la punt. La furia da l’aua era gronda e las duas pitgas stremblivan dal pais da las undas rapidas. Codain ch’enconuscheva forsa il meglier la Landquart da tut quels da Serneus, ha cusseglià d’engrevgiar la punt cun crappa per ch’ella possia resister pli facilmain als stumpels da las undas ed ils purs han dà raschun a Codain. Els han cumenzà a purtar crappa sin la punt; ma quella vegniva squassada da tala maniera da las undas ch’els temevan da passar sur la punt. La finala han els tuttina gì stumplà in bel mantun crappa sin la punt, ma be da la vart da Serneus e quest pais pareva da nuschair a la punt da vart da Mezzaselva. Nagin na vuleva ristgar da passar la punt per l’engrevgiar er da l’autra vart. Il flum ha uss er anc cumenzà a purtar laina, gronda e pitschna, e quai era per la punt il pli privlus. Perquai è la gronda part dals umens sa postada in toc sur la punt a la riva dal flum per trair cun arpunas da flottar las plantas e travs a la riva, avant ch’ellas arrivian a la punt. Tuttenina è arrivada amez il flum ina gronda planta cun roma, ed ils purs l’han empruvà da trair a la riva; ma lur forzas n’èn betg stadas suffizientas, els l’han stuì laschar mitschar. La planta è sa vieuta amez il flum ed è vegnida manada da vart dretga da quel. Tuts ch’avevan tema che la squassada da questa planta saja la perdiziun da la punt. Codain cun intgins auters umens che stevan cun el sper la punt han observà a vegnir la planta ed han er realisà immediat che quella pudess ruinar la punt. Codain ha ditg: «Sche nus n’essan betg en il cas da trair a riva questa planta, sche è la punt persa. Tgi ch’ha curaschi, ma duaja suandar!» Schend quests pleds, ha el tschiffà ses zappin ed è passà sin la punt. El era apaina arrivà amez la punt che la planta ha tutgà la pitga da vart dretga. L’aua è sa scuflentada, la planta sa vieuta vers l’autra pitga; uss hai dà in sgarschaivel sfratg, e la punt è cupitgada en las undas furiusas. Tut quai è daventà en in curt mument ed avant che Codain possia arrivar a la riva opposta; el è cupitgà cun la punt en las undas e n’è betg pli vegnì vis. Ils umens stevan cun sgarschur a la riva dretga e na savevan betg interprender insatge per salvar il curaschus Aurell Codain. Dus dis pli tard è sia bara vegnida chattada sin ina grava tranter Aschera e Crusch e manà cun gronda stenta a Serneus a la sepultura.

Questa disgrazia ha fatg gronda sensaziun en l’entira vallada, e tut che deplorava la figlia dal Codain, la quala vuleva quasi sa desperar da la perdita da ses char bab. Ella na saveva betg, tge ch’ella duaja cumenzar en si’immensa miseria e dolur. Ella sa sentiva uschè abandunada ch’ella giavischava da pudair murir. Las dolurs da la paupra giuvna eran uschè profundas ch’ella n’era betg abla da pensar e pigliar ina resoluziun tge ch’ella duaja far – restar qua a Serneus ni immediat returnar a Sur tar ses parents. Da bandunar Serneus la fascheva mal; ma er d’abitar suletta en sia chasetta n’era betg cussegliabel. Passadas las pli grondas dolurs, l’è er returnada plaunsieu la reflexiun. Ella ha sentì ch’ella haja da basegn d’ina assistenza ed è oramai ida tar il vegl plevon da Serneus per cussegl. Ella al ha raquintà tut sias relaziuns e fatschentas d’economia. Il plevon, suenter avair reflectà la chaussa, l’ha cusseglià da vender ses effects a Serneus e da prender alura sia dimora a Sur, nua ch’ella possedia dretgs da vischina; ma fin ch’ella possia realisar quest plan, duaja ella tschertgar da star qua a Serneus en ina famiglia onesta. Sch’ella affittia sia chasetta e ses funs ad ina paupra famiglia, sche crodia tut en decadenza, ils edifizis ed il funs, e ses effects perdian bler da la valur ch’els hajan da preschent. Ella fetschia oramai meglier da sezza cultivar ses pitschen funs che rendia alura franc tant ch’ella possia viver dals products racoltads. Victoria ha engrazià al plevon ed è sa resolvida d’obedir al cussegl da quel. Ella è immediat ida tar la tessunza che l’aveva instruì en il taisser, per supplitgar quella d’acceptar ella en sia chasetta u da vulair vegnir ad abitar cun ella en sia chasa. La tessunza è sa mussada immediat pronta da bandunar si’abitaziun preschenta che n’era betg si’atgna e da vegnir en chasa da Victoria ad abitar cun quella. Ellas èn immediat sa cunvegnidas davart las cundiziuns co ch’ellas veglian unir lur economia, e dus dis pli tard è la tessunza cumparida cun sia rauba en chasa Codain. Victoria l’ha retschet cun curtaschia ed era fitg cuntenta d’avair insatgi sper sai en sia chasa paterna. Ella fascheva gugent in servetsch a la buna veglia cur che quella aveva basegn d’agid; uschia cur che Victoria aveva gist buna peda, fascheva ella chanè per la tessunza, uschia che quella na stueva mai perder temp cun quella lavur.

Essend la tessunza ina dunna scorta, saveva ella dar blers buns cussegls a Victoria. Ella aveva en sia giuventetgna servì ad in aug vegl ch’era stà plevon a Cunter, e quel l’aveva instruì en il leger, ed ella era sa perfecziunada ils onns sequents en quest art, avend plaschair da quel. Victoria n’enconuscheva nagut da questas scienzas, e cur ch’ella veseva, co che si’amia pudeva engiavinar pleds da segns dals quals ella n’aveva zunt nagin’idea, è ella stada disposta dad er emprender quella chaussa. La buna veglia è s’offerta da l’instruir uschè bain sco ch’ella sezza sappia, e quai ha allegrà Victoria. Da dumengias e firads stevan la magistra e sia scolara diligenta grondas pezzas occupadas cun leger. La chaussa era bain in pau difficila, ma Victoria aveva ina buna testa e chapiva prest ina chaussa. Cun diligenza perseveranta èsi reussì a la giuvna da superar las emprimas difficultads, ed avend ella ina giada ina buna basa, s’exercitava ella savens en il leger ed ha acquistà cun il temp intgina abilitad en quest art.

Victoria e sia tessunza avevan passentà in enviern quiet ensemen ed eran sa fatgas amias; la tessunza era ina dunna che na fascheva betg gronda canera, ma era scorta en blers rapports. Vesend che Victoria l’amava e stimava, ha ella dà ad ella blers buns cussegls per la vita pratica e na laschava er betg mancar salutaivels avertiments a la giuvna, co ch’ella haja da sa depurtar visavi auters umans per conservar en tuts rapports la decenza. Cur ch’è finalmain arrivada la primavaira, è Victoria savens s’occupada cun ses pitschen funs e cun ses iert. Il return da la primavaira ha grond’influenza sin l’uman; en el sa sveglia la speranza d’ina nova vita, l’existenza da la quala è pli u main dependenta da la producziun da la natira. Er Victoria ha uss chattà en la natira pli gronda distracziun. La perdita da ses bun bab l’attristava bain anc fitg, ma na l’empleniva betg pli cun sentiments e plants uschè amars. Questa quietezza aveva ella per part d’engraziar a si’amia, a la tessunza, che l’aveva consolà cun pleds confortants da la religiun cristiana, ils quals Victoria tadlava uschè gugent. La giuvna aveva ina grond’affecziun per questa simpla dunna che zuppava sut pauca apparientscha in spiert da ritga experientscha e da nobel caracter. Sco vischina da Serneus enconuscheva ella tut la glieud dal lieu e da las vischnancas vischinas. A Claustra era ella sco da chasa, avend savens da taisser per las famiglias ritgas da quella communitad. In di è ina dunna da Claustra arrivada a Serneus cun la filanda per ina taila. Na chattond la tessunza betg en sia veglia abitaziun, è ella vegnida manada d’ina mattatscha en chasa da la Victoria. Ella discurriva be tudestg, e Victoria n’ha betg chapì quai ch’ella ha ditg a la tessunza; quest’ultima però chapiva almain tant dal tudestg per sa far chapir en chaussas da ses mastergn. Avend la dunna tudestga remess a la tessunza sia filanda e communitgà a quella quai ch’ella giavischava, è ella s’absentada. Victoria aveva considerà questa dunna cun intgin interess, essend che la fisionomia da quella la pareva dad esser enconuschenta. Apaina che la dunna era sortida da chasa, n’ha ella betg pudì sa retegnair da dumandar la tessunza, tgi che quella dunna saja; ella ha retschet la resposta che questa dunna saja la consorta dal ritg Gian Ramèr da Claustra. La tessunza ha alura relatà a Victoria diversas chaussas da questa famiglia, la quala ella ha ludà; be en ina chaussa ha ella crititgà il vegl Ramèr e ses figls, numnadamain che quels sajan ils pli gronds inimis dals Rumantschs e fetschian tut il pussaivel per opprimer quests ultims; surtut il figl Roman che saja stà in pèr onns en servetsch tar il prefect austriac saja in vehement persecutar dals Rumantschs. Questas infurmaziuns retschavidas da la tessunza han attristà fitg Victoria, ed ella è sa resolvida da mai pli discurrer cun il giuven Ramèr, cumbain che quel giascheva anc profund en ses cor.

Ma questa resoluziun steva sin deblas chommas. In di cur che la tessunza era ida en ina chasa a Serneus cun ina taila, è arrivà nunspetgadamain il giuven Roman Ramèr en chasa da Victoria sut pretext che sia mamma al haja dà il cumond ch’el duaja dir insatge a la tessunza davart la taila, essend ch’el saja oz vegnì per autras fatschentas a Serneus. Suenter la disgrazia dal bab da Victoria, aveva el bain salidà ella in pèr giadas da lontan, ma n’era mai s’avischinà a la giuvna e discurrì insatge cun ella. Observond ch’el haja oz la meglra occasiun da s’avischinar a la giuvna, ha el impundì tut si’eloquenza per restabilir sia posiziun favuraivla ch’el crajeva d’avair acquistà l’atun passà en il cor da la bella giuvna. Per si’onur stuain nus confessar che sias intenziuns eran realas; el amava la stupenta giuvna ed era intenziunà da maridar ella cun consentiment da ses geniturs. El era oz fitg charin e famigliar; vesend però che la giuvna era in pau fraida e main attenta da si’adulaziun, è el sa resolvì da far ina fin a tuts dubis. Avend explitgà a la giuvna cun pleds teners si’inclinaziun ed affecziun intima per ella, ha el dumandà ella per spusa, la sincerond ch’el fiss extremamain disfortunà, sch’ella n’acceptass betg ses maun e ses cor. Quests pleds n’han betg manchentà da far ina grond’impressiun sin la giuvna, ed ella n’ha betg gì il curaschi da dar ina resposta negativa al giuven, mabain ha empermess da reflectar quest’offerta onurifica; ma ella ha declerà che oz na saja ella betg en il cas da dar ina resposta definitiva. Per fortuna da la giuvna è la tessunza arrivada il dretg mument a chasa ed ha disturbà il discurs dals dus amants. Roman ha uss fatg sez la cumissiun da sia mamma a la tessunza ed è alura s’allontanà, ma betg dal tut cuntent cun ses success tar la Victoria.

La tessunza ha prest chapì che Victoria ed il giuven Ramèr stoppian avair tegnì ina conferenza singulara; pertge che omadus eran stads fitg alterads, cur ch’ella era entrada en stiva. Ma ella n’ha ditg nagut a Victoria, na vulend betg offrir sias exortaziuns e ses cussegls a tgi che n’als aveva betg dumandà. Victoria è sa turpegiada davant la veglia; ella n’aveva fatg nagut dal mal, ma ella ha sentì ch’ella aveva laschà mancar la confidenza envers si’amia materna, tschelond a quellas las relaziuns en las qualas ella steva cun il giuven Ramèr. Ella è sa resolvida da communitgar conscienziusamain a la veglia ses inscunter cun il giuven menziunà ed er da confessar ses sentiments ch’ella sentiva en ses cor per quel. Ella ha er immediat cumenzà a raquintar a l’amia tut quai ch’era succedì, senza zuppentar insatge, sco sche la tessunza fiss si’atgna mamma. Quella ha scurlattà il chau, n’ha però ditg nagut; pir la saira ha ella cusseglià a Victoria dad esser precauta. Il Ramèr giuven, ha ella ditg, saja d’in caracter in pau furius e testard; el saja er ambizius e s’occupia bainduras cun chaussas che duessan anc esser estras a sia vegliadetgna. El saja en spezial er in inimi ed adversari dals Rumantschs, spretschia surtut er la lingua rumantscha e veglia che quella duaja esser bandischada dal Partenz; perquai fetschia el er beffas cun la lingua rumantscha. Quests pleds da la veglia amia han fatg fitg mal a la Victoria. Ella ha prevesì che ella, s’unind cun quest giuven, fiss necessitada d’emprender tudestg e da far taschair sia favella rumantscha. En cas ch’ella avess d’avair ina descendenza, uschia pensava ella, stuess ella midar la dultscha lingua da sia mamma, emprendida uschè profund en ses cor. E dapli che la giuvna pensava, e pli mal ch’il cor la fascheva. D’ina vart sa sentiva ella attratga d’in um che giudeva credit e stima en la regiun, la pudeva preservar da mintga miseria e proteger en mintga situaziun; da l’autra vart sentiva ella però ch’ella fiss isolada tranter la parentella da quest spus e vegnis tractada sco estra, n’enconuschend ella betg la lingua da ses spus e ses parents. Quels e sumegliants patratgs occupavan uss la giuvna di e notg ed igl ha durà plirs dis fin ch’ella è arrivada ad ina resoluziun definitiva. Sco che Victoria aveva previs, è arrivà il di dal cumbat che dueva rumper ses cor.

La dumengia proxima a bun’ura suenter mezdi è Roman Ramèr cumparì a Serneus en chasa da Victoria. La veglia tessunza ha vulì bandunar la stiva per betg disturbar il giuven; ma quel l’ha rugà da restar preschenta a lur discurs; quai ch’el haja oz da discurrer cun la giuvna Victoria Codain dastgia er ella udir. Il giuven era en ina visibla alteraziun e n’ha betg pudì sa retegnair d’immediat palesar il scopo da sia visita odierna. El ha dumandà formalmain, en preschientscha da la tessunza, la giuvna Victoria per sia spusa, la sincerond ch’ella haja fatg quest pass per pura amur e stima per la giuvna. Victoria è vegnida sblatga e tremblava da l’agitaziun; ma questa deblezza ha durà be in curt mument, alura ha ella respundì al giuven cun vusch franca: «Ti m’onureschas fitg cun tia offerta, Roman, ma jau na ta poss betg dar mes maun, er sche mes cor duess rumper e sche tristezza cuntinuada consumass la flur da mia vita. Ma craja, Roman, questa resposta ma maina sin ina via solitaria spinusa e dolurusa fin la saira da mes dis; ma jau na la sai e na la poss betg midar.»

Udind questa resposta, è Roman stà qua sco petrifitgà; el na saveva betg chapir questa resistenza da vart da la giuvna, a la quala el pudeva garantir in’existenza segira. Sia gronda surpraisa è prest sa midada en ina tscherta sensibilitad, ed el ha dumandà la giuvna: «E pertge refusas ti mes maun, chara Victoria? M’inditgescha il motiv che ta dictescha questa resposta negativa nunspetgada!» E schend quests pleds, ha el fixà la giuvna superbia cun in’egliada en la quala era concentrada la pli ardenta amur. Immediat è Victoria s’auzada, e sa pusond cun ses maun sanester vi da la maisa, ha ella palpà cun il dretg ses cor battend e ditg cun vusch tremblanta: «Roman, jau sun ina Rumantscha, ina Rumantscha che na banduna mai sia mamma!» Roman ha piglià tema, pertge che considerond la stupenta giuvna che steva davant el bagnada da larmas, ma cun egls flommegiants, ha el chapì ch’el na possia betg avair speranza da midar il senn da la matta, ed in’immensa dolur è entrada en ses cor; el ha sentì tge gronda disfortuna ch’al haja tutgà, stuend perder ina giuvna da tal ferm caracter en il mument cur ch’el crajeva da l’avair acquistà. «È quai tes ultim pled, Victoria?», ha el dumandà ella, midond sia colur. «Mes ultim, char Roman!», ha la giuvna respundì, sa tegnend vi da la maisa per betg cupitgar. Roman è s’auzà, ha purschì ses maun a la giuvna e bandunà la stiva cun larmas en ils egls; ses senn brutal era rut.

Il giuven aveva apaina bandunà la stanza che Victoria è crudada en ina profunda letargia; quest terribel cumbat da ses cor l’aveva sfratgà da tala maniera ch’ella era sco morta. La buna tessunza ch’era stada preschenta a questa scena penibla è s’avischinada a la paupra giuvna per la confortar e la prestar agid; ma igl ha durà ina gronda pezza fin che Victoria è revegnida in pau ed è sa regurdada da quai ch’era succedì. Malgrà ils pleds confortants da la veglia amia è ella danovamain crudada en in stadi d’indifferenza che na l’ha betg laschà dar ureglia a las exortaziuns amiaivlas da sia veglia amia. «O chara amia», ha ella tuttenina ditg cun in profund suspir, «mia primavaira è vargada suenter ina curta aurora! Mai pli vegl il sulegl a pudair stgaudar las sendas solitarias da mia vita, ed in trist abandun vegn ad esser la sort da mes dis!» La buna tessunza ha chapì che mintga pled consolant saja invan en quest mument e n’è betg sa stentada da vulair confortar la giuvna. Victoria steva a la maisa, pusond ses chau sin ils mauns, tras ils quals las larmas fluivan en fila. Suenter ina lunga pezza è ella s’auzada, ha sientà sias larmas e ditg a la tessunza: «Vegni, buna amia, nus vulain ir en l’iert per in mument!» La veglia è immediat stada pronta d’accumpagnar ella; ellas èn entradas en l’iert e sesidas là sin in simpel banc che steva sper l’era da las flurs. Victoria era uss quieta, ma pallida sco la mort e pauc disposta da discurrer. Avend contemplà in’urella in bel roser che purtava ina quantitad da las pli bellas rosas, è ella sa vieuta vers si’amia veglia ed ha ditg: «Vesais, o buna amia, quellas bellas figlias da la primavaira? Oz fan ellas ina stupenta parada, ma gia damaun vegnan bleras pallidas, perdan lur feglia, vegnan passas e daventan la preda da las burascas. Ma ellas returnan l’onn proxim per puspè giudair per in mument ils radis vivifitgants dal sulegl ed alura danovamain svanir. Ellas ans dattan in maletg da nossa atgna vita cun la suletta differenza che nossa segunda primavaira è da durada eterna ed ans po recumpensar per las burascas suffridas en nossa primavaira terrestra. Quai è mia consolaziun!» Vesend la tessunza che Victoria aveva chattà la dretga via per guarir l’afflicziun da si’olma, n’ha ella betg dà ina resposta a la giuvna, ma empruvà da cumenzar in auter discurs cun ella per la svolver da quels pensiers che l’occupavan uschè entiramain. Quai è reussì ad ella; e returnond ella suenter circa in’ura en chasa, pareva Victoria d’esser quieta e resignada.

Ils proxims dis èn las duas amias en chasa Codain stadas fitg fatschentadas cun lur affars d’economia; la tessunza era tuttadi davos ses taler e tesseva cun tutta diligenza pussaivla; Victoria però lavurava en ses iert e sin ses pitschen funs e sa mussava fitg taciturna vers sia veglia amia. Quest’ultima na la vuleva betg disturbar en ses pensiers ed è sa cuntentada da mo observar adascus tut quai ch’ella fascheva. In di ha Victoria finalmain ditg a la veglia: «Chara amia, jau As stoss communitgar tge che jau sun intenziunada da far. Jau sun ma resolvida da bandunar Serneus e da returnar a Sur, nua che jau possed mi’atgna chasa ed ina modesta facultad per pudair viver senza dar fastidi ad auters. Jau vi uss vender mes effects, chasa e funs, a Serneus; ma n’enconuschend mezza betg bain quests affars, vi jau incaricar mes aug a Sur cun la vendita. Vus, buna amia, pudais abitar qua en mia chasa gratuitamain uschè ditg sco che jau sun possessura da quella; ma jau As supplitgesch da procurar en mi’absenza che las lavurs da mes funs vegnian fatgas endretg. Jau hai gia remess a Luregn Fiott tut las lavurs da mes pitschen funs cunter ina bunificaziun correspundenta ed er gia ordinà tge ch’el haja da far cun la racolta. Insacura vegn er mes aug ad arrivar a Serneus per rugalar tut mias fatschentas. Jau hai supplitgà Luregn Fiott da far public en vischnanca suenter mai partenza da Serneus che jau saja intenziunada da vender la chasa ed il funs, ed essend quels dus effects en bun stadi, sper jau ch’i na vegnia betg a mancar in cumprader. En otg dis vegn jau a partir ed As remet las clavs da mia chasa e tut las mobiglias che jau possed.»

A la buna tessunza èn siglidas las larmas udind quests pleds da Victoria; ma ella n’ha betg empruvà da vulair far desister la giuvna da quest plan; ella era sezza persvasa che Victoria na possia far nagut meglier che da bandunar il lieu, il qual la fascheva mintga mument endament l’object da ses cordoli. Il di da la partenza è arrivà. Victoria aveva empustà in um cun in chaval per far transportar fin a Cuira intginas da las pli necessarias chaussas ch’ella vuleva prender cun sai en il Surses. Avend fatg la sauma, è l’um partì cun ses chaval, ed in’urella pli tard ha er Victoria, suenter avair dà in cumià dolurus a si’amia, bandunà sia pitschna chasa per mai pli returnar a Serneus. A l’entschatta da l’atun è alura l’aug da Victoria cumparì a Serneus per vender ils effects da la nezza. In pur da Serneus è s’annunzià sco cumprader, e dumandond il Codain in pretsch fitg discret per la pitschna, ma bella possessiun, ha il pur cumprà chasa e funs cun tut ils animals che Victoria possedeva. La gronda part da la summa è vegnida pajada en daner contant, ed il rest ha il cumprader empermess da surdar a la vendidra en dus onns.


* * *

Quarant’onns eran passads, sco blers auters avant, cun lur allegrezzas e plaschairs, cun dis da tribulaziuns e miserias. Il temp era inquiet e critic, essend ch’il cumenzament da la refurmaziun ha purtà a nossa patria novs disturbis. Il pievel era dividì en duas parts ostilas; ils ins han acceptà la refurma, auters la cumbattevan, e la lita n’ha betg be gì lieu en las diversas valladas e vischnancas, mabain er en las singulas famiglias. Expostas il pli pauc a quests cumbats eran las pitschnas vischnancas isoladas en nossas muntognas. A Sur en il Surses udiv’ins pauc u nagut da quests eveniments che mettevan il mund en moviment. Ils simpels abitants vivevan sco avant tschientaners en lur simplicitad; er il vitg era sa mantegnì en il medem stadi che nus avain descrit a l’entschatta da quest raquint. Surprendenta però era la circumstanza che la giuventetgna da Sur pareva dad esser uss pli bain educada e main sfranada e groppa che avant in mez tschientaner, e quai aveva ella d’engraziar spezialmain ad ina persuna – a la victoria Codain. Arrivada dal Partenz a chasa sia, ha ella prendì possess da la chasa ertada da sia buna tatta Lidia Saragn. Ella n’è betg ida ad abitar cun ses parents, mabain ha preferì da star suletta e da zuppentar dad auters il profund cordoli che turmentava anc ses cor. Ella n’era betg gist ritga, possedeva dentant il necessari per pudair viver independentamain. Il funs ch’ella aveva, laschava ella lavurar ses aug Codain, ed ella sezza s’occupava sulettamain cun cuser, filar e taisser ed autras lavurs da dunnas. Las lungas sairas legeva ella cudeschs d’uraziuns e la ductrina cristiana, ed avend ella ina stupenta memoria, saveva ella recitar entirs chapitels da quai ch’ella aveva legì. Ils uffants pitschens da ses aug Codain la visitavan savens, e Victoria è daventada lur vaira educatura. Bainduras vegnivan alura er auters uffants cun quels dal Codain en chasa da Victoria, e tractond ella tuts cun in’amiaivlezza tenera, èn sa rimnads anc plirs auters uffants en sia stiva ed ella è presta stada ina mamma da tut ils uffants da Sur. Ses operar era fitg benefizient; ella instruiva tut quella giuventetgna cun ina grondissima pazienza en la ductrina cristiana. Na savend ils uffants betg leger, stueva ella recitar ad els bleras giadas quai ch’ella vuleva instruir, fin che tut savevan a memoria la chaussa. Ma ella n’instruiva questas vardads betg mo cun las far emprender ordadora, mabain ellas las explitgava er e las imprimiva en ils cors dals uffants. Si’influenza tar la giuventetgna è creschida dad onn tar onn, ed ella vegniva numnada da tuts ‹ l’onda Victoria›.

Durant la stad ascendeva Victoria savens la collina da Tschicr sur la baselgia per giudair l’aria frestga e la vista libra sur la cuntrada. Tutgond questa collina tar ses prà, ha ella fatg eriger ses aug ina pitschna chamona sin la tschima da la collina. En questa chamona era ella quasi semper circumdada d’uffants dal vitg che cumparevan là uschè spert sco ch’els vesevan ad ascender Victoria la senda che manava a la chamona. Er qua cuntinuava ella si’instrucziun da la giuventetgna; ma cur ch’ella era ina u l’autra giada suletta, pensava ella al temp passà, e savens la batteva anc il cor cur ch’ella laschava repassar davant ses egl intern il temp da sia giuventetgna. En da quests muments da regurdanzas tristas suspirava ella, ma senza amarezza.

In di durant la racolta da fain è cumparì a Sur in vegl um ester ed ha dumandà in pur ch’era gist arrivà en il vitg cun ina chargia fain, nua ch’abiteschia ina tscherta Victoria Codain. Il pur al ha mussà la chasa da Victoria, ha però ditg che quella na saja betg a chasa; el l’haja vis en sia chamonetta sin la collina da Tschicr. E schend quai, ha el mussà a l’ester cun ses maun la chamona ed er la senda per la quala ins arrivava a la tschima da la collina. L’ester ha engrazià al pur ed è sa mess en moviment per ascender la collina. El gieva be plaunsieu enavant, sco sch’el purtass cun sai in grev pais. Finalmain è el arrivà a la chamona ed ha observà en quella ina dunna attempada ch’era gist occupada cun ina lavur da stgaina e n’aveva betg observà ad arrivar l’ester davant sia chamona. Quel è la finala s’avischinà a l’isch ed è sa fermà davant quel, considerond la dunna veglia cun egls larmants. Victoria ha piglià tema, vesend in um ester davant sia chamona ed al ha contemplà attentamain. L’ester è passà sin la sava da la porta ed ha ditg: «Victoria, mia Victoria!» Victoria è s’auzada, tremblond da l’agitaziun ed ha respundì cun vusch debla: «Roman!» E schend quests pleds ha ella purschì il maun al vegliurd ed al ha envidà da sa tschentar sper ella e quel ha dà suatientscha a l’invit. Circa in’ura ha durà questa visita da Roman Ramèr en la chamonetta da Tschicr; ma davart tge che las duas persunas èn sa conversads, n’è nagin vegnì a savair. Victoria ha manà ses giast en sia chasa per porscher ad el avant sia partenza da Sur in refrestg, ed alura è Roman s’absentà senza vegnir accumpagnà da Victoria. Roman Ramèr era er el restà nubil; si’amur per Victoria Codain era restada uschè profunda e constanta ch’el n’è en si’entira vita betg pli s’avischinà ad ina giuvna, cumbain ch’el avess savens gì chaschun da far bunas partidas, sco che la glieud ha per disa da dir. Tut che tegneva Roman Ramèr per in um fortunà; ma en ses intern ch’el zuppava dals auters, ruieva in profund cordoli, e pir en la vegliadetgna da prest settanta onns al aveva il viv desideri d’anc vesair ina giada sia Victoria stimulà da far quest stentus viadi a Sur.

L’atun, cur che la feglia è sa colurada, è Victoria Codain vegnida seriusamain malsauna. Ella aveva piglià la colera da Sur, numnadamain la puntga, ed è morta, bain preparada sin la mort e sa surdond en la voluntad divina, il settavel di da sia vehementa malsogna. Questa gronda sperdita ha mess en cordoli l’entir vitg da Sur; pertge che quasi duas generaziuns dals abitants da Sur avevan d’engraziar a la trapassada lur educaziun. La fossa da la brava matta veglia è vegnida ornada mintg’onn cun bellas flurs, ed in pitschen roser ch’è vegnì plantà sin quella ha la populaziun tgirà cun tutta premura en regurdientscha da la gronda benefactura da la communitad. –


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Annalas 4, 1889, p. 311–389.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse